Shqiperia hap dyert...

Pasi dola nga autostrada e ngarkuar dhe hyra në një rrugë të veçuar fshati, ndoqa shenjat e pluhurosura, lashë pas retë e tymit dhe botën e zhurmshme të Jugosllavisë, drejt tokës së ashpër të Shqipërisë. Çdo kilometër që kaloja, rruga bëhej më me gunga dhe më e ngushtë. Shekuj të tërë binin tutje.

E quaj rrugë thjeshtë për volinë e rrëfimit. Pyes veten nëse është mbajtur qëllimisht në këtë gjendje për të shkurajuar ndonjë pushtim të mundshëm, një problem ky për shqiptarët që në fillimet e kohërave. Disa shkopinj dinamit do të kishin qenë të mjaftueshëm për të shembur teposhtë gurët e për të mbyllur kufirin.

Ishte pragu i vitit të ri 1990. I afrohesha Shqipërisë për herë të parë, me një përzierje pasigurie dhe ankthi. Si korrespondent i huaj, kisha jetuar në shumë vende komuniste, dhe ky kishte reputacionin si më shtypësi dhe paranojaku nga të gjithë.

Një vend pak më i madh se sa Maryland në SHBA, me një popullsi prej 3.4 milionë banorësh, Shqipëria ishte duke hapur kufijtë për botën e jashtme. Nën Enver Hoxhën, i cili e sundoi Shqipërinë si një qendër feudale nga 1944 deri në vdekjen e tij në 1985, ky vend u shndërrua në një “makinë kohe” staliniste, një prej diktaturave më mizore të botës, ku bashkëshorteve të anëtarëve të poshtëruar të partisë u kërkohej të divorcoheshin nga burrat, ku ndaloheshin mjekrat, ku të gjithë kreditë dhe bizneset e huaj ishin të ndaluar, ku feja ishte nxjerrë jashtë ligjit, dhe ku të kritikoje për mungesë ushqimesh të çonte në burg ty dhe të afërmit e tu. Edhe turistët nuk ishin të mirëpritur. Enver Hoxha thoshte: “Përse duhet ta kthejmë vendin tonë në një han pa porta për derrat dhe dosat?”

Udhëtova me makinë deri në tokën e askujt, mes Jugosllavisë dhe pikës kufitare të Hanit të Hotit, dhe e ndala makinën. Diku këtu ishte epiqendra e botës. Prapa meje, në malet e Malit të Zi ishte shtëpia e djalërisë së tim eti; më përpara, 20 milje në jug ishte qyteti i Shkodrës, ku jetonin dikur prindërit nga nëna të mamasë sime.

Ajri ishte i lagësht, me aromën e luleve të Adriatikut. Qetësia ime u prish prej një grupi udhëtarësh të pistë nga Jugosllavia. Mbanin ngarkuar çanta dhe valixhe, përgjatë një rruge të pajetë me një korsi, drejt rrotullave me tela me gjemba dhe fytyrave të palëvizura të rojeve që mbikëqyrnin kufirin e Shqipërisë. Ua ngula sytë udhëtarëve për një kohë të gjatë.

Nëse nëna e babait tim, e mbetur e ve, nuk do të kishte shkuar në St. Louis me djemtë dhe vajzat e saj, mund të kisha qenë dhe unë njëri prej atyre që tërhiqnin zvarrë valixhet drejt kufirit. Por a do të isha sërish unë? A isha unë njëri prej tyre? Kjo fantazi do të më rikthehej herë pas here gjatë udhëtimit tim në Shqipëri, të cilën do ta vizitoja gjashtë herë në vitin 1991, pikërisht një kohë kur ky vend po përjetonte tranzicionin e dhimbshëm nga komunizmi dhe trashëgimia e çmendur e Enver Hoxhës.

Roja kufitare rrotulloi një portë hekuri dhe më buzëqeshi. Më tregoi ku të parkoja, më pas ngjiti shkallët drejt zyrës së pistë doganore. E ndoqa pas.

Një tjetër grup burrash dhe grash po largoheshin – të parët e një rrjedhe vizitorësh të ligjshëm drejt Jugosllavisë, ku do të takonin të afërm, prej të cilëve ishin ndarë për më shumë se 4 dekada.

Pa thënë asnjë fjalë, një roje kufitare diku tek të tridhjetat këqyri pasaportën time, duke i ngulur sytë çdo vule, sikur kjo të përmbante ndonjë kod sekret. Kur mbaroi, ia kaloi dokumentet e mi një tjetër personi, dhe më pas më befasoi kur mu drejtua në një anglishte pa të meta: “Eja të të blej diçka për të pirë ndërkohë që pret për pasaportën”. E kishte mësuar anglishten duke dëgjuar transmetimet e radiove të huaja, një krim që në Shqipërinë e Enver Hoxhës ishte i ndëshkueshëm me burg.

U futa prapa rojës në një tjetër zyrë, ku rrufitëm kafe të ëmbël dhe një Riesling po të ëmbël shqiptar. Ai këmbënguli që të paguante, një instinkt natyror i mikpritjes që do ta ndeshja shumë herë. Dhe nuk protestoi kur i vendosa një kuti me cigare mbi tryezë. Vetëm pak minuta pasi kisha hyrë në Shqipëri, kuptova që edhe njëri prej diktatorëve më Oruellianë nuk kishte arritur ta shtypte plotësisht natyrën njerëzore. Këtu kishte shpresë.

Duke dashur të jem në qendër të gjërave, nxitova drejt kryeqytetit, Tiranës, teksa ndieja keqardhje që dija shumë pak për paraardhësit e mi. Nuk interesuar asnjëherë përse prindërit e nënës sime ishin zhvendosur në Austro-Hungari, por nuk ka dyshim që janë larguar për të njëjtat arsye përse mijëra shqiptarë emigrojnë sot, për një jetë më të mirë.

Prindërit e nënës time dhe 4 vëllezër të saj kishin vdekur përpara se ajo të arrinte moshën e adoleshencës, dhe ajo nuk vuri asnjëherë këmbë në Shqipëri. Iu desh të fshehë identitetin pasi u martua në një familje serbe, dhe pasi komunistët morën pushtetin, nuk pati më kurrë kontakt me Shqipërinë.

Edhe pasi vdiq Enver Hoxha dhe revolucionet e fshinë komunizmin nga Europa Lindore në 1989, Shqipëria mbeti një vend më vete, kokëfortësisht komunist, një tokë që ishte larguar prej botës së njohur dhe e tillë dëshironte të mbetej. Trashëgimtari i Hoxhës, Ramiz Alia, e ruajti traditën drakoniane.

Vetëm në 1990, dallgët e revolucionit nisën të derdhen në tokën e shqiponjave, siç e quajnë shqiptarët vendin e tyre. Në korrik, një turmë prej 5700 vetësh u fut me forcë në ambasadat e huaja në Tiranë, duke kërkuar që qeveria t’i lejojë të emigrojnë. Në dhjetor, studentët dolën në rrugë duke bërë thirrje për reforma; shpërthyen protestat; dhe ekonomia pesoi kolaps. U krijua partia e parë alternative si dhe u liruan disa të burgosur politikë. Qeveria e Alisë u detyrua të mbajë zgjedhje shumëpartiake dhe në mars 1991 u zgjodh një parlament pluralist.

Më në fund, makthi i Hoxhës po merrte fund. Por shumë shpejt zbulova se do të duheshin vite, ndoshta breza, që Shqipëria të arrinte botën moderne. Duke ecur me makinë nëpër fshatra për më shumë se një orë, nuk pashë makina të tjera. Aty-këtu më shfaqej ndonjë kamion kinez, nga ata që të ngjajnë si të pashkatërrueshëm. Lopë, derra, pata dhe pula – që ecnin rrugës tërësisht të pashqetësuara – më ngadalësonin herë pas here. Po kështu edhe karrocat dhe qerret, që ndanin rrugën me këmbësorë dhe të tjerë të hipur mbi gomerë.

Pashë tre fëmijë shkolle, jo më shumë se 10 vjeç, që qëndronin në anë të rrugës dhe ndalova t’i marr. Kishin një lloj uniforme shkolle, fustanë të zinj me shaje të kuq. Duke mos ua ditur gjuhën, i dhashë secilit nga një banane. Qeshën nervozë dhe refuzuan të hanë. Dyshoj se e kishin parë ndonjëherë frutin. Pata gjithashtu përshtypjen se nuk kishin hipur asnjëherë në një makinë me pasagjerë. Nuk dinin si të uleshin, si të hapnin derën. Njëra prej tyre më kishte ngulur sytë me gojën hapur.

Sapo ndala makinën dhe hapa derën që të dilnin, ata nisën të rendin drejt malit, a thua sapo kishin zbritur nga një anije kozmike. Qytetet nëpër të cilët kalova kishin një pamje të çrregullt dhe të thatë. Dyqanet ishin të lënë pas dore dhe krejtësisht bosh. Në një dyqan gjeta vetëm dy thasë patate, katër lakra të mykura dhe disa konserva peshku.

Kjo eksperiencë më tregoi më shumë se propaganda e Hoxhës për progresin ishte një copë e teatrit të Ballkanit. Ndonëse diktatori kishte më shumë se 5 vite që kishte vdekur, shpirti i tij jetonte. Në fillim të 1991-shit, statujat e Hoxhës dominonin sheshet e çdo qyteti, të ngritura për ta bërë diktatorin të dukej simpatik, i mençur, i dashur dhe atëror.

Hyra në Tiranë sapo kryeqyteti po zgjohej nga gjumi i gjatë. Mes madhështisë së zbehur të shesheve dhe rrugëve kryesore, njerëz shpresëplotë flisnin vetëm për politikë. Punëtorë, studentë dhe nëpunës qëndronin në mes të rrugës, duke biseduar pa fund, a thua donin të kompensonin të gjithë kohën që kishin humbur.

Qindra prej tyre dyndeshin përditë në zyrat e Partisë Demokratike. Kjo ndërtesë e akullt – vila që qeveria i kishte dhënë partisë së sapokrijuar nuk kishte ngrohje – ishte e mbushur me diskutime për lirinë e fjalës, një koncept i huaj ky për njerëz që për dekada të tëra nuk mundeshin t’u besonin fqinjëve apo miqve mendimet e tyre më të thellë. Punëtorë vinin të kërkonin ndihmë për organizimin e grevave, një nocion i huaj ky për Shqipërinë e Hoxhës.

Po dridhesha në zyrë një ditë kur një aktivist i ri me emrin Arsen Kaustic hyri brenda, më mbërtheu krahun dhe nuk ma lëshonte, teksa shfrynte zemërimin për banditët komunistë që ishin ende në punë në fshatra. Ata ishin përpjekur të prishnin punën e tij për organizimin e Partisë Demokratike në qytetin e vogël të Laçit. Kishin kërcënuar se do të vrisnin çdo reformator që kandidonte për ndonjë post. Nuk njihnin njerëzillëk.

Një grua e moshuar me sy blu si të perënduar erdhi të më tregojë se si Hoxha kishte imponuar ateizmin. “E mori tim shoq më shumë se 30 vjet më parë sepse lexonte Biblën. Ai vdiq në burg”, më tha duke qarë.

“Shumica e priftërinjve u vranë, ose vdiqën në burg. Besimin e mbajtëm të kyçur në zemër – nuk guxonim të flisnim me askënd”.

Më pas, u largua. Një grup burrash hynë me vrull dhe një figurë e hollë, me një kapelë rrobe ngjyrë kafe nisi të bërtasë. Tha emrin, Gjelosh Gega, dhe statusin e tij: “Jam i burgosur politik! Më kanë liruar! Doja të vija dhe falënderoja Partinë Demokratike!”

Ai buzëqeshi – një buzëqeshje gëzimi të pastër, duke zbuluar një dhëmb të vetëm që i kishte mbetur. Të tjerët ishin vrarë nga roja kufitare, më tha Gega, kur ai dhe një shok ishin përpjekur të arratisej nga Shqipëria gjashtë vjet më parë. Gega, atëherë 20 vjeç, ishte dënuar me 18 vite burg. Ishte me fat. Rojet kishin vrarë dhe shokun e tij.

Ky brez i ri donte të fshinte gjithçka që lidhej me Hoxhën. “Shihni fqinjët tanë. Të gjithë janë më mirë”, më tha Azem Hajdari, një student filozofie nga Tropoja që më vonë do të zgjidhej deputet. Brenda pak javësh pas takimit tonë, Hajdari kishte udhëhequr studentët të rrëzonin statujën e Enver Hoxhës në sheshin qendror të Tiranës, jo shumë larg nga një muze modern grotesk, i mbushur me hollësira nga jeta e diktatorit.

“Dua ta kthej atë muze të Enver Hoxhës në një disko gjigante”, më tha Gramoz Pashko, një profesor ekonomie dhe bashkëthemelues i Partisë Demokratike.

Pasi shqiptarët ishin të lirë të flisnin, transformimi nga komunizmi ndodhi me shpejtësi. Deri në shkurt 1991 po shpërthenin grevat dhe protestuesit në Universitetin e Tiranës grisnin veprat e Enver Hoxhës, fjalët e të cilit një herë e një kohë ishin trajtuar me një nderim pothuajse biblik.

“Enver”, thërriste turma, “hajdut! Paratë tona ku i ke fut!”

National Geographic, korrik 1992/