Kryeministri Edi Rama në një intervistë me kuratorin dhe kritikun e njohur të artit, Hans Ulrich Obrist, dhënë për të përmuajshmen ‘Artforum’, rrëfehet për shndërrimin e artistit bohem me veshje aspak konformiste, në atë të politikanit me kostum të errët dhe kollare
Edhe në epokën tonë të mbingarkuar nga punët dhe detyrimet e shumta, pak artistë janë bërë udhëheqës botërorë dhe pak udhëheqës janë bërë artistë (George W. Bush’s watercolors notwithstanding). Por Kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, është shembull i këtij hibridi të jashtëzakonshëm. Një piktor dhe profesor me emër në Akademinë e Arteve gjatë viteve 1990, ai u bë kryebashkiak i Tiranës në vitin 2000, dhe postin që mban tani e mori vitin e kaluar. “Artforum” e ftoi kuratorin Hans Ulrich Obrist për të biseduar me Ramën, së bashku me bashkëpunëtorin e tij në art dhe politikë, Anri Sala dhe për të shpleksur kompleksitetin që rrethon reformat e tij ambicioze, estetike dhe sociale.
A e shihni veten si një artist-aktivist?
EDI RAMA: Kur isha i ri, po. Politika më ka interesuar gjithmonë, por asnjëherë nuk kam dashur të bëhem pjesë e saj formalisht. E pëlqeja jetën si bohem, shisja vepra arti, blija bileta avioni, zbuloja botën. Por në të njëjtën kohë, shkruaja letra që i kundërviheshin kësaj apo asaj gjëje, duke u kthyer në njëfarë ngatërrestari që hapte telashe. Në fund, mbeta një piktor i cili ngeci mes ngjyrave dhe konflikteve. Veprat e mia kishin formë abstrakte, një lloj kodi për lëvizje të fshehtë.
Tani jam pothuajse pesëdhjetë vjeç. Por në fillim mendoja se fakti që unë fillova të krijoj art kur regjimi komunist ishte buzë greminës, kur Akademia e Arteve ishte plotësisht e kontrolluar dhe realizmi socialist ishte e vetmja metodë e pranueshme, kur kishte edhe mënyra të tjera për të marrë arratinë po qe se përdorje imagjinatën, kjo më bënte një artist-aktivist. Në njëfarë mënyre, në këto kushte çdo art apo ligjëratë joakademike e asaj kohe mund të shihej si lëvizje aktiviste, një mënyrë për të kaluar në anën tjetër të murit.
Nuk kaloi shumë dhe ju u përfshitë në lëvizjen studentore. Pasi ra qeveria komuniste, filluat të jepnit mësim në Akademinë e Arteve. Kjo ishte një kohë kur ju diskutoni në librin “Refleksione” ndërthurjet mes utopive të politikës dhe artit, si dhe korrupsionin që i ndjek nga pas.
RAMA: Po. Atë libër e shkrova me mikun tim, Ardian Klosi, një nga figurat udhëheqëse të protestave antikomuniste, i cili vrau veten në mënyrë tragjike. Kishim bërë ndërmend ta shtypnim përsëri, duke shtuar edhe një kapitull për vitet e mëpasshme, sepse doli që libri ishte tejet profetik. Klosi dhe unë ishim shumë të shqetësuar që në momentet e para të ndryshimeve për mënyrën sesi po manipulohej lëvizja demokratike. Ishte e para parti opozitare e njohur nga regjimi dhe u kthye në një lloj lëvizjeje të rreme populiste. Sheshet e qyteteve ishin plot me njerëz dhe me energji të pazakontë. Atmosfera ishte e mbushur me debate, me urrejtje dhe nuk kishte ndonjë perspektivë apo botëkuptim për të ardhmen. Turmat e njerëzve po keqpërdoreshin. Ato u kthyen thjesht në njëfarë stolisjeje. “Refleksionet” tona po i parashtronim si diagnozë dhe alternativë, duke i parë si kundërvënie nga brenda ndaj ulërimave që vinin nga jashtë.
Në atë kohë, Ardiani dhe unë organizuam një takim në hollin e teatrit të vjetër të Akademisë. Nuk kishte as tribunë, as skenë e as panel, asgjë përveç një hapësire të errët. Njerëzit nuk e shihnin njëri-tjetrin, dëgjonin vetëm zëra. Mikrofoni kaloi dorë më dorë dhe njerëzit mund të dëgjonin zëra të panjohur, zëra që përhapnin të vërtetën që të tjerët kishin frikë ta thoshin hapur. Kjo ishte hera e parë që u fol qartë për situatën dhe pasojë e saj ishte pozicionimi shumë i shpejtë dhe rrënjësor kundër regjimit.
Megjithatë, ju shkuat në Paris, ku jetuat me Anrin (Sala). Si u përfshitë përsëri në politikë?
RAMA: Më 1998, im atë vdiq nga një atak zemre, dhe unë u ktheva në Shqipëri për tri ditë, për të qenë në varrimin e tij dhe nuk u largova më. Unë dhe im atë ishim shumë të lidhur. Por gjithashtu debatonim vazhdimisht me njëri-tjetrin. Ai ishte komunist, ndërsa unë antikomunist. Ai ishte zyrtar shumë i njohur, ndërsa unë i kundërvihesha fortartit zyrtar. Ai ishte tolerant dhe do t’i jem mirënjohës që më lejoi të rritesha pa më vënë limite në mënyrën time të të menduarit. Kur vdiq, ishte e tmerrshme. Pas funeralit, në pritjen në shtëpinë tonë shkova të bëja kafe në kuzhinë. Ra telefoni dhe përtej ishte kryeministri Fatos Nano, i cili drejtonte qeverinë e riorganizuar pas trazirave politike dhe kolapsit ekonomik të vitit 1997. Pyetja e tij ishte e drejtpërdrejtë: “Ju propozoj si ministër Kulture, do qëndroni, apo do largoheni?” Më propozonte që të merrja një pozicion në kabinetin e tij. Pa ngurruar iu përgjigja: Do të rri. I habitur disi, ai tha: “Vërtet? Apo do dhe ca kohë të mendohesh?”
Po qe se mendohem, do të iki, – iu përgjigja. Ai mbylli telefonin.
Më vonë, nga zyra e tij më kërkuan CV dhe unë shkrova vetëm kaq: “Edi Rama, lindur më 4 korrik. Kaq mjafton.” Dhe ditën më pas u bëra Ministër Kulture. Këtu jeta ime ndryshoi përnjëherë.
Është e kahershme tradita e artistëve dhe intelektualëve që bëhen shtetarë. Në Evropën Lindore ka qenë dramaturgu dhe poeti Václav Havel, i cili u bë presidenti i parë i Republikës Çeke. Mos vallë këto ishin modelet që ndoqët ju?
RAMA: Ju e dini që kjo lloj koklavitjeje e kulturës me politikën ishte tipike për ish-vendet komuniste, sepse klasa politike thjesht avulloi bashkë me regjimin. Kështu që shkrimtarët, filozofët, artistët, aktivistët socialë dhe të tjerë si këta, mbushën hapësirën. Por në të njëjtën kohë kjo nuk solli shumë ndryshime në lidhje me politikat. Të marrim Havelin, i cili ndenji i mënjanuar deri në fund. Më shumë ishte si përfaqësues i popullit, sepse në qeveri kishte pak ndikim.
Megjithatë, ju e shikonit mandatin tuaj si Ministër Kulture si politikë e ndryshimit… Çfarë ndryshuat?
RAMA: Kur fillova si Ministër Kulture më 1998, isha krejtësisht i pavarur. Nuk isha madje as anëtar partie. Gjëja e parë më e rëndësishme që bëra ishte që mësova në lidhje me politikën dhe imazhin që duhej të krijoja duke filluar me mënyrën sesi vishesha, para por edhe kur u bëra ministër. Vishesha në një mënyrë aspak konformiste. Me xhaketat e mia të kuqe, këmishat e ndritshme dhe pantallonat e verdha, unë isha objekt i paidentifikuar në mes kostumeve të errëta dhe kollareve! Mendoj se ishte kjo që shumë të rinj ta ndienin që unë isha përfaqësues i tyre, thjesht nëpërmjet stilit tim. Në atë kohë isha edhe shumë i ri. Tridhjetë e katër vjeç. Fillova të organizoja shumë evente për të rinjtë, si gara ndërkombëtare për artin, këngëtarë operash, regjisorë të rinj, libra, çmime për artin dhe pastaj një bienale. Hapa përsëri teatrot që pothuajse nuk ekzistonin më dhe kinemaja pararojë kishte dalë jashtë loje. Unë fola shumë ashpër kundër traditës. Kështu që u bëra shumë popullor. Ja pse fitova masivisht edhe në zgjedhjet për kryetar bashkie në Tiranë, dy vjet më vonë. Në ato zgjedhje pati një pjesëmarrje më të madhe të të rinjve.
Vitet 1990 ishin një kthesë drejt të menduarit për votën e të rinjve edhe në politikën perëndimore…
RAMA: Po. Më pëlqente vërtet dhe ndiqja Bill Clinton dhe Tony Blair. Mendoj se ata ndryshuan politikën përgjithmonë sepse e bënë edhe çështje të të rinjve. Ishin pararoja e gjithçkaje që solli më pas edhe përfshirjen e brezave të rinj, komunikimin, imazhin. E di që të thuash këto gjëra tani duket njëfarë kthimi pas, por mund të jetë edhe një provë që po plakem! Bler më bëri shumë përshtypje. Po ashtu edhe ideja e Mënyrës së Tretë, sepse ishte e para qasje anti-ideologjike, një alternativë drejt neoliberalizmit, por edhe drejt socializmit. Nuk privatizohesh sepse je liberal, por sepse është e nevojshme, dhe nuk shoqërizoheni sepse jeni socialist, por sepse duhet. Dhe në të dyja rastet, ju e bëni këtë gjë sepse ashtu funksionon. Nëse nuk funksionon, nuk e bëni. Për mua si shqiptar, këta dy njerëz të mëdhenj ishin strumbullarë të ndryshimit njëherë e mirë të historisë së Ballkanit, duke çliruar Kosovën dhe duke hapur udhën e paqes dhe demokracisë për rajonin në tërësi.
Për herë të parë u takuam bashkë kur ju u bëtë kryetar bashkie i Tiranës më 2000. Sapo kishit filluar projektin tuaj të ngjyrosjes së qytetit. Në atë takim diskutuam për “Utopia Station” në bienalen e Venecias më 2003. Kam dashur gjithnjë të të pyes: Si ju erdhi ideja për pikturën dhe ngjyrat?
RAMA: Kur mora postin, kishte pritshmëri të mëdha. Tirana ishte në amulli. Dhe fushatat politike në Shqipëri ishin plotësisht të ngrira në kohë. Njerëzit uleshin në auditorë ashtu si në kohën e komunizmit, një podium në skenë, pa imazhe të vërteta, as mendime, as komunikim nuk kishte. Kështu që unë i kalova fushatat në rrugë. Në to kishte gjithnjë një dimension estetik autentik në sajë të formimit tim dhe bashkëpunimit me Anrin.
Anri realizoi dhe videoklipet e para mbi fushatat?
RAMA: Po. Ishte pararendëse e asaj që do të bëhej projekti mbi pikturën urbane: morëm një pikturë të vjetër në qendër të Tiranës. E futëm fotografinë në ujë, pastaj pikuam bojë në ujë dhe bëmë të gjitha filmimet.
Ishte një lloj ngacmimi…
RAMA: Sepse ishte thjesht një sekuencë, jo mesazh.
ANRI SALA: Dhe doli si virus me ngjyra në TV.
RAMA: Njerëzit do ta shihnin atë pikturë bardhë e zi në qendër, dhe pastaj e kuqja, e verdha, bluja apo e gjelbra që mbushte të gjithë pikturën dhe kaq. Vetëm pak sekonda. Kjo ndodhi para se fushata të fillonte seriozisht. Pra, kjo paralajmëronte diçka…
SALA: Por ju nuk e dinit këtë.
RAMA: Sapo u bëra kryetar bashkie, filluam të lyenim vërtet ndërtesat. Thjesht lyenim me ngjyra të ndritshme; fasada shumëngjyrëshe dhe rreshti i shtëpive të zymta të epokës socialiste u shndërruan krejtësisht. Ngjyrat mbuluan të gjitha shtresat që i ishin shtuar sipërfaqes fillestare, si të arnuara, nga banorë që kishin nevojë të zgjeronin hapësirat e banimit, por nuk vrisnin mendjen për format e krijuara nga ndryshime të tilla dhe shfytyrimi i fasadave. Unë mendoja se ishte pa kosto dhe i efektshëm ky projekt në mënyrë që të ndryshonim perceptimin e njerëzve për vendin dhe hapësirën e tyre të përbashkët. Dhe funksionoi. Projekti krijoi të parën përshtypje të mirë për Shqipërinë nga ndërkombëtarët që kur ishte ndryshuar regjimi.
Po, por kjo solli dhe një mori gjërash të tjera…
RAMA: Pas projektit të parë të lyerjes së pallateve, pas bienales së parë të Tiranës më 2001, pasi artistë të shquar u kthyen në vend, (në sajë të Anrit që i ftoi për të marrë pjesë në projektin e fasadave më 2003), të gjithë dukej se donin të bënin diçka në lidhje më fasadat e lyera. Jam shumë i mërzitur që projekti u ndërpre për shkak të mungesës së fondeve.
Por mund të rifillojë, apo jo?
RAMA: Po. Mundet.
Ndoshta në të gjithë vendin. Mund të bëhet në çdo qytet dhe jo vetëm në qendra urbane, por edhe në fshatra. Siç thotë Rem Koolhaas, e ardhmja është fshati.
RAMA: Ne do të vazhdojmë me prishjen e ndërtesave të paligjshme, me zhvillimin e planit ekonomik, por kemi nevojë edhe për ndryshim vizual. Për shembull ka fshatra të bukura në bregdetin jonian, ku mund të ndërtojmë një sintezë ndërmjet shtëpive të vjetra dhe atyre të reja. Ideja nuk është thjesht t’i rilyejmë, siç bëmë në Tiranë, por mbase të veçojmë të rejat nga të vjetrat, ndërkohë që krijojmë edhe koherencë. Dhe ngjyra nuk është detyrimisht e vetmja përgjigje. Mbase evente dhe shfaqje live mund të krijojnë tradita të reja, rituale artistike që lënë pas gjurmë dhe forma që rikonfigurojnë këto hapësira. Shumë shpejt do të vizitoj bregun jugor me pak miq artistë, të përfshirë më parë me projektin e fasadave në Tiranë, kështu që mund të debatojmë nëse dhe si idetë e lindura mund të zbatohen në shkallë vendi dhe të diskutohen qasje të reja.
Do të ishte si një Gesamtkunstwerk. Në fakt, nuk mund të mos mendosh për projektet tuaja të hershme, si skulptura sociale Beuysian në një përmasë të paparë. Për shembull në vitin 2000, ju filluat projektin “Pastrim dhe gjelbërim”, në të cilin ndërtesa të paligjshme u shembën për të krijuar më shumë parqe. Kjo më kujtoi sloganin e Beuys për 7000 lisat e tij (1982–1987): “Pyllëzim i qytetit, në vend të administrimit të qytetit. Shumë arkitektë janë të interesuar për Shqipërinë sepse është relativisht e parregulluar, ndryshe nga pjesa tjetër e Europës. Megjithatë, në të njëjtën kohë ka edhe një anë negative: ndërtesat e paligjshme. Duket se jeni para një dileme: t’i hiqni qafe këto ndërtesa të paligjshme, por edhe të mos bini në kurthin e një risie e një asgjësimi, sepse shumë pjesë të Europës janë aq të mbirregulluara, saqë nuk mund të ketë më arkitekturë të vërtetë.
RAMA: Kultura është infrastrukturë. Nuk është vetëm sipërfaqe. Ç’mund të bëjmë në lidhje me kulturën këtu? Si mund të fillojmë diçka nëpërmjet kulturës? Sigurisht, problemi është gjithnjë t’i financosh këto ide. Ne kemi pasur ide që funksionuan, pavarësisht nga mungesa e fondeve. Organizuam të vetmen bienale që nuk kushtoi asgjë. Harald Szeemann u befasua aq shumë me atë që po ndodhte në Tiranë, sa u frymëzua për shfaqjen “Blood and Honey” (Gjak dhe mjaltë) në muzeun Essl Museum-Kunst der Gegenwart, Klosterneuburg, Austri, në vitin 2003. Ai madje mori pjesë si artist në edicionin e dytë të Bienales sonë në vitin 2003.
E mbaj mend që ishte një nga shfaqjet e tij të fundit.
RAMA: Po dhe erdhën shumë të rinj. Ndaj dhe unë dua të rikthehem në këto nivele kulturore.
Bienalet mbledhin vende të ndryshme në një vend të vetëm. Por në të njëjtën kohë është e qartë se Bienalja nuk sjell vëmendje të vazhdueshme. Çdo dy vjet një qytet merr njëfarë nxitjeje dhe pastaj nuk ndodh asgjë. Kjo gjë nevojitet të bëhet çdo ditë, jo vetëm për pak vjet.
RAMA: Po, dhe unë kështu dua ta shoh Shqipërinë, Tiranën dhe Ballkanin, si një të tërë. Si një lloj referimi i përsëritshëm dhe eveniment rikombinues.
Performanca-rituali në mënyrë paradoksale është vazhdimësi, sepse është pafundësisht i përsëritshëm. Dhe unë nuk mendoj se është e pamundur ta lidhësh këtë me përdorimin e medias sociale, që është një model i vazhdueshëm ndërveprimi…
RAMA: Unë isha ndër të parët që përdora Twitter për debat publik, për të mos thënë që nuk kishte të tjerë. Dhe ky lloj debati në kohë reale është fantastik. Si kryeministër, vendosa të shfaqem rregullisht në Twitter. Rri online për dy orë, në përgjigje të pyetjeve të njerëzve.
Aktualisht, sa shqiptarë kanë akses në internet?
RAMA: Kemi bërë shumë progres.
Si mund t’i shprehim këto platforma dixhitale në hapësirë fizike publike?
RAMA: Një nga gjërat që dua të bëj, është të ndërtoj një muze të besimeve të ndryshme. Shqipëria është një rast unik sepse myslimanët, katolikët dhe ortodoksët, të gjithë këtu bashkëjetojnë në paqe. Nën sundimin komunist patëm një persekutim të tmerrshëm. Kisha të hedhura në erë me dinamit dhe vepra arti fetare të djegura në rrugë. Megjithatë ne historikisht kemi patur një atmosferë tolerance të madhe. Një muze i tillë mund të ngjallë interes edhe në rajonin e Ballkani, duke bërë së bashku të rinj shqiptarë nga Shqipëria dhe Kosova, serbë, malazezë, maqedonas dhe grekë, si pjesë e një historie të përbashkët besimesh. Brezat e rinj nuk e njohin fare komunizmin dhe krimet e tij. Nuk e kanë jetuar, nuk e kuptojnë, dhe nuk duan t’ia dinë për të. Janë indiferentë ndaj faktit se si arritëm këtë harmoni, për sa i përket besimit, dhe rreziqet që dalin po qe se e marrim atë për të mirëqenë.
SALA: Është gjë e re të mendosh rajonin si komunitete me referenca të përbashkëta, sesa si vende të veçuara apo shtojca në skaj të Europës.
RAMA: Muzeu do të aktivizonte këtë histori të kulturave të përbashkëta, jo vetëm me ekspozita, por edhe me hapësira për debate, konferenca etj. Nuk duhet të jetë një hapësirë e ftohtë zyrtare ku shkon të hedhësh një sy në mënyrë pasive. Tashmë kemi organizuar një garë për dizenjon e muzeut. Një nga komponentët që më pëlqen veçanërisht është muzeu i bimëve, ku do të paraqiteshin bimët e përmendura në Bibël, Kuran dhe libra të tjerë të shenjtë.
SALA: Në të njëjtën kohë, nuk bëhet fjalë vetëm për të ndërtuar muzeume. Ka edhe ndërtesa të vjetra si piramida e lënë pas dore, e ndërtuar për Enver Hoxhën, që mund të rikonceptohet dhe t’i jepet një rol dhe përdorim i ri.
RAMA: Edhe ish-rezidenca e Hoxhës. Më pëlqen vërtet ideja ta përdorim si shtëpi pritjeje. Ta ruajmë siç është, të ruajmë gjithçka, madje edhe mobiliet e Hoxhës, por të ndryshojmë natyrën e jetës në brendi të saj. Tani për tani është një pikë takimi për politikanët, por mund të jetë edhe për shumë njerëz të tjerë. Një vend për gjithçka dhe këdo që Hoxha nuk do të kishte dashur t’i kishte rrotull. Ai do ta urrente faktin e pranisë së një artisti bashkëkohor brenda saj.
SALA: Kjo do të ishte si transfuzion gjaku. Mund të hapet edhe për publikun. Tani për tani është mbyllur pas mureve, ashtu si shumë hapësira nën regjimin e Hoxhës. Por sikur të kthehen pjesë të kopshtit të saj në park …
RAMA: Po. Unë dua ta hap kopshtin që rrethon shtëpinë. Më përpara, e gjithë zona, disa blloqe që përfshijnë të gjitha rezidencat e udhëheqësve të byrosë politike, ishte e ndaluar për të tjerët dhe e mbrojtur nga ushtarë të armatosur. Dhe kur më në fund u hap më 1991, rrugët u mbushën nga turma njerëzish që nuk kishin pasur kurrë mundësinë të hidhnin edhe sytë, lëre më ta dinin se ç’kishte brenda. Pak kohë më vonë, kur e pashë vetë shtëpinë, u befasova. Kisha ndjesinë e tmerrshme e të sikletshme. Të shohësh një njeri që e ka mbajtur vendin nën zgjedhë për vite me radhë, dhe më pas atë shije aq të rëndomtë dhe atë mënyrë jetese të tijën po aq të rëndomtë.
