Konferenca e Londres dhe problemi i sistemit politik ne Shqiperi

Konferenca e Ambasadorëve i filloi punimet më 17 dhjetor të 1912-s. Ajo i vazhdoi punimet deri në fund të korrikut të vitit 1913. Kjo konferencë u diktua prej shpërthimit të luftës së parë ballkanike. Morën pjesë fuqitë e mëdha të Europës, përfaqësuesi i perandorisë osmane dhe përfaqësues të fuqive ballkanike, me përjashtim të Shqipërisë (që nuk njihej) dhe të Greqisë (që nuk e kishte nënshkruar armëpushimin). Nga kjo konferencë doli Traktati i Londrës, mbi ndarjen e territoreve që dolën jashtë perandorisë osmane prej fuqive të mëdha dhe aleatëve të tyre. Ky Traktat mbeti i fshehtë deri në Konferencën e Versajës (1918). Të gjitha fuqitë e mëdha paraqitën versionin e tyre të hartës së Shqipërisë. Harta më e favorshme për shqiptarët ishte ajo e propozuar nga Austro-Hungaria. Në këtë konferencë Shqipëria u njoh si principatë, që do të thoshte se forma e qeverisjes do të ishte monarkike, pushteti i trashëgueshëm, ndërsa pavarësia e kushtëzuar, sepse principata nuk arrin deri tek e drejta e shtetësisë. Në këto kushte Ismail Qemali u detyrua të jepte dorëheqjen, qoftë për t’i hapur rrugën një princi të huaj, ksenokracisë; qoftë për t’u mbrojtur nga akuzat për t’u shpallur vetë sovran i vendit. Ky është quajtur dhe viti i mbrapshtë i Shqipërisë, nga filluan shumica e fatkeqësive të saj: paqëndrueshmëria e sistemit politik, varësia prej së jashtmi, forca e madhe e ndikimit të të huajve dhe mbi të gjitha ndarja për gjysmën e territoreve të saj.

Shembja e sundimit turk në Ballkan do të bënte që fati i mëtejshëm i Shqipërisë të hynte në planet e reja të politikës së tyre ballkanike. Aleatët ballkanikë i trajtonin krahinat shqiptare si trofe lufte. Ata treguan kështu se ishin të vendosur të vepronin sipas marrëveshjeve të fshehta që kishin lidhur më parë me njëri-tjetrin, se ishin kundër një Shqipërie më vete. Pjesëmarrës në këtë konference ishin ambasadorët e Fuqive të Mëdha, ai i Austrisë, i Gjermanisë, i Italisë, i Francës dhe i Rusisë. Si përfaqësues dhe ministër i Jashtëm i vendit pritës, Eduard Grei, ishte njeriu që u zgjodh kryetar i përhershëm i Konferencës.

Çështja shqiptare ka qenë çështja kryesore që u mor në shqyrtim që në seancën e parë të saj. Pasi u sigurua aprovimi i një qeverie përkatëse që i dha përfundimisht trajtën e një vendimi, Eduard Grey, në cilësinë e kryetarit të Konferencës u autorizua të jepte komunikatën e njohur që i prekte në fakt pak, pikat kryesore të diskutimit që u zhvillua rreth problemit shqiptar. Siç dhe del nga raportet e ambasadorëve dërguar qeverive, çështja shqiptare u kap në tre aspektet e saj kryesore. Këto ishin: statusi i Shqipërisë, organizimi i saj i brendshëm dhe çështja e kufijve. Me gjithë keqkuptimet e shumta në vendimet e para të konferencës, vonë është kuptuar që gjatë zhvillimeve të seancave të tjera të kësaj konference, zgjidhja e çështjes shqiptare të merrej në konsideratë.

Njëri prej vendimeve themelore të Konferencës së Ambasadorëve ishte pranimi i Shqipërisë si një realitet politik në kufijtë e sotëm me dy kushte: duke e njohur si principatë të trashëgueshme, që do të thoshte me sistem politik monarkik dhe nën kontrollin e Fuqive të Mëdha. Në opinionin e brendshëm të vendit kjo ndërhyrje monopol gjithëpërfshirëse e Fuqive të Mëdha në ngritjen e shtetit të ri denoncohej si një politikë që injoronte Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Arben Puto, historiani i njohur citon “Përlindjen e Shqipërisë”, si zëdhënëse të qeverisë së Vlorës kështu: “Na s’kuptojmë mendimet e atyre që thonë se shqiptari me punën e tij nuk e ndihmoi lirinë e kombit”. Në historiografinë tradicionale shqiptare më shumë është tërhequr vëmendja te cungimi i kufijve shtetërorë të Shqipërisë shtetërore, se te paracaktimi i formës së qeverisjes dhe i statusit me pavarësi të kufizuar.

Në ç’sistem jetojmë? Kjo pyetje e poetit filozof, L. Poradeci, drejtuar shkrimtarit I. Kadare në thelbin e vet, nuk është një çështje kërshërie poetike, por një prej nyjave kyçe që ka kushtëzuar fatin historik të popullit shqiptar prej themelimit të shtetit kombëtar e këtej. Tronditjet e herëpashershme në sistemin politik, përmbysjet, marrja e pushtetit me dhunë, revolucionet popullore, luhatjet dhe pasiguritë, zigzaget, si dhe shumë paqartësi të tëra, janë shkak themelor që Shqipëria e ka kaluar 100 vjetshin e vet pa e kaluar Rubikonin e saj.

Konferenca e Ambasadorëve projektoi një status të shtetit shqiptar të karakterizuar nga kundërthënie të forta konceptuale (edhe autonom edhe sovran, edhe autonom edhe neutral, edhe sovran edhe nën kontroll ndërkombëtar). Mbi të gjitha nocioni i principatës parakuptonte një filiacion me monarkitë europiane. Projekti i paraqitur në maj të 1913-s parashihte zgjedhjen e një princi nga Fuqitë, organizimin e sistemit gjyqësor, të xhandarmërisë, ku të huajt do të luanin rolin vendimtar. Përgjithësisht, në rregullimin e statusit të Shqipërisë u procedua mbi bazën e parimit ndërkombëtar, duke injoruar parimin kombëtar. Në fakt, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK) që u vendos në Vlorë, nuk e njohu formalisht qeverinë e Ismail Qemalit, e konsideroi atë thjesht si një faktor “lokal”, të barasvlefshëm me faktorë të tjerë, siç ishte p.sh. qeveria e Esad Pashës në Durrës apo qeverisja ushtarake ndërkombëtare në Shkodër: me këto do mund të bashkëpunohej, deri në zgjedhjen e princit. KNK sabotoi dhe kundërshtoi çdo aksion kombëtar të qeverisë së Vlorës, gjë që çoi në konflikt të hapur e në dorëheqjen e I. Qemalit.

Në vitet 1924 autoriteti më i lartë i shtetit ishte Këshilli i Lartë, me katër anëtarë, që përbënin kryesinë e shtetit. Zakonisht anëtarët e Këshillit të Lartë quheshin edhe “çerek-mbretër”.

Këshilli i Lartë ishte një krijesë e Kongresit të Lushnjës, një tentativë për t’i dhënë vazhdimësi rolit të “princit”, të përvijuar si kryetar shteti nga Fuqitë e Mëdha që në Konferencën e Londrës 1913. Pra, ishte një përpjekje për t’u treguar Fuqive në një moment tepër delikat për shtetin shqiptar (Konferenca e Paqes e Versajës), se klasa politike shqiptare vazhdonte ta respektonte zgjedhjen që Fuqitë kishin bërë kur e njohën shtetin shqiptar në formën e principatës. Por, në mungesë të një princi të huaj, pra, të paanshëm e gjithëpërfaqësues, autoriteti i tij u copëtua përkohësisht në katër, duke siguruar përfaqësimin e katër komuniteteve fetare (Aqif pashë Elbasani, Mihal Turtulli, Luigj Bumçi, Abdi bej Toptani). Kjo u konceptua si një zgjidhje e përkohshme, derisa të vendosej forma e regjimit. Ky institucion u ripërtërit tale-quale edhe gjatë pushtimit gjerman, më 1943, në formën e Këshillit të Regjencës. Gjithsesi, duhet thënë se Kongresi i Lushnjës e reduktoi së tepërmi rolin e Këshillit të Lartë, si institucion epror me përmbajtje monarkike, duke krijuar institucionin e “Këshillit Kombëtar”, domethënë të Parlamentit të zgjedhur nga populli, nga i cili paskëtaj do të buronin të gjitha autoritetet. Ndaj, Kongresi i Lushnjës konsiderohet një vijë ndarje nga një e kaluar “paramonarkike” e regjimit, në atë të një sistemi thelbësisht parlamentar.