Kati rinderton kryengritjet e Malesise kunder komunizmit

Projekti “Formësimi i kujtesës kolektive: Ngjarjet në Dukagjin, Malësinë e Madhe dhe Postribë, 1945-1946”, mbështetur nga Universiteti Europian i Tiranës dhe Qendra UET

 

“Formësimi i kujtesës kolektive: Ngjarjet në Dukagjin, Malësinë e Madhe dhe Postribë1945-1946” është projekti pilot i realizuar nga studiuesi Fabian Kati, Universiteti Europian i Tiranës dhe Qendra UET, për krijimin e një baze të dhënash audiovizive, bazuar në metodologji të dëshmive, historive gojore dhe kujtesës kolektive lidhur me ngjarje të veçanta historike, të cilat ndodhën në fillim të vendosjes së regjimit komunist (1945-1946). Ky projekt kërkimor, i cili do të prezantohet në fund të muajit janar për publikun në mjediset e UET, i pari në llojin e tij në Shqipëri, do të kontribuojë për ndërtimin e një kuadri origjinal metodologjik dhe konceptual, i cili do të shërbejë si model për studime të mëtejshme lidhur me kujtesën kolektive/individuale për ngjarje të veçanta historike gjatë periudhës së komunizmit në Shqipëri (1944-1991).

Kati, ju po punoni për projektin “Formësimi i kujtesës kolektive: Ngjarjet në Dukagjin, Malësi të Madhe dhe Postribë, 1945-1946”, mbështetur nga Universiteti Europian i Tiranës dhe Qendra UET. Cili është synimi i këtij projekti?

 

Në fakt ky është një projekt pilot, dmth një nismë kërkimore që synon të zhvillohet më tej. Më konkretisht, synimi i këtij projekti është ndërtimi i një modeli kërkimor që do mund të aplikohet për mbledhjen, sistemimin dhe analizën e dëshmive gojore mbi ngjarje të veçanta që kanë ndodhur gjatë periudhës së komunizmit. Pra, bëhet fjalë për ndërtimin e një baze metodologjike nga ku do të ketë mundësi të nisë puna e një projekti më të gjerë e që ka për synim të krijojë, për herë të parë në vendin tonë, një arkiv audioviziv të historisë gojore të kësaj periudhe. Kjo, natyrisht, lidhet me procesin e formësimit të kujtesës kolektive mbi këtë periudhë, dhe për këtë arsye është, për mendimin tim, sa e nevojshme aq edhe urgjente për t’u bërë, sidomos kur bëhet fjalë për ngjarje që kanë ndodhur në vitet e para të vendosjes së pushtetit komunist.

 

Për të pasur dëshmi të drejtpërdrejta mbi këto ngjarje, të intervistuarit duhet të jenë në moshë të thyer, të paktën rreth të 80-ave, apo jo? A keni hasur vështirësi gjatë punës në terren për gjetjen e tyre? Si proceduat më konkretisht?

 

Po, natyrisht, këto dëshmi vijnë kryesisht nga një grupmoshë 80-90-vjeçarësh dhe kuptohet që procesi i intervistimit të tyre nuk ishte i thjeshtë. Gjatë punës në terren hasëm vështirësi të ndryshme, por e para në radhë ishte gjetja e personave të moshuar të gatshëm për t’u intervistuar. Një pjesë e tyre që patëm identifikuar fillimisht, të shtyrë nga arsye të ndryshme, nuk pranuan më pas të intervistohen përpara kamerës apo edhe thjesht të lejonin regjistrimin e bisedave që kishim me ta. Duhet thënë që mes kësaj grup-moshe ekziston aktualisht një mosbesim i përhapur dhe kjo lidhet me proceset zhgënjyese që ka pasur vendi këto njëzet e ca vitet e fundit përsa i përket temave të kësaj natyre. Gjithashtu, duket se ka një ngurrim për të kujtuar ngjarje të së kaluarës dhe është përhapur, si të thuash, një sens i ri frike se mos dëshmitë keqtrajtohen në media.

Puna me projektin pilot filloi në prill të vitit të kaluar dhe për tre muajt e parë na u desh të përgatisim fazën e punës në terren që zgjati edhe për tre muaj të tjerë. Këto kanë qenë muaj të ngjeshur me punë, sepse jemi marrë si me përgatitjen metodologjike të modelit që përmenda më sipër, ashtu dhe kemi punuar në terren për mbledhjen e një koleksioni të parë intervistash që lidhen me ngjarjet që kanë ndodhur në zonën veri-perëndimore të Shkodrës menjëherë pas mbarimit të luftës. Synimi, në këtë rast, ishte të mblidhej një numër dëshmish që lidhen me ngjarje të kësaj periudhe e më pas të bëhej zbardhja, sistemimi dhe analiza e materialit të mbledhur.

 

Një ngjarje e pazbardhur plotësisht për shqiptarët është lëvizja e Postribës për shembull, a keni arritur të ndërtoni një “histori të vërtetë” mbi këtë ngjarje në bazë të punës suaj në terren me intervistat, dhe cila është kjo e vërtetë?

 

Nuk mund të them se kam arritur të ndërtoj një “histori të vërtetë”, por, ndërkohë, ajo që mund të them është se, nëpërmjet intervistave, jam njohur më mirë me dinamikën e përgjithshme të ngjarjeve. Është folur dhe shkruar shumë për lëvizjen e Postribës, diçka më pak për ngjarjet në Malësinë e Madhe dhe ende më pak për ato që kanë ndodhur gjatë po të njëjtës periudhë në Dukagjinin. Të tria këto krahina, që shtrihen në veri-perëndim të Shkodrës, kanë pësuar po të njëjtën trysni represive në ato vite dhe po kështu mund të thuhet edhe për qytetin e Shkodrës. Pra, ajo që kam kuptuar nga intervistat në terren është fakti që gjatë viteve që kemi në fokus, si në Shkodër ashtu dhe në malësitë e mbi Shkodrës është ushtruar në mënyrë të përsëritur terror fizik dhe psikologjik mbi popullsinë.

Brenda këtij konteksti, lëvizja e Postribës është vetëm një prej reagimeve ndaj dhunës që po ushtrohej. Si në Malësinë e Madhe ashtu dhe në zonën e Dukagjinit nuk kanë munguar reagime të tilla, bile kanë qenë edhe më të hershme në kohë. Në rastin e lëvizjes së Postribës, ku implikohet në mënyrë më direkte edhe qyteti i Shkodrës, janë zhvillimet postume që tërheqin më shumë vëmendjen. Në këtë rast, kemi të bëjmë me një strukturim në nivel më të lartë të sistemit represiv që,në atë kohë, kishte gati dy vjet që funksiononte. Një numër i madh personash që u dënuan për shkak të kësaj lëvizje nuk kishin pasur fare lidhje me të. Pra, shtrirja e masave represive të ndërmarra menjëherë pas ngjarjes i jep lëvizjes së Postribës një status të veçantë. Lidhur me organizimin e saj, shumë elementë mbeten për t’u parë dhe këtu mendoj se ka nevojë për konsultimin e dokumenteve, kryesisht atyre britanikë për t’iu afruar sadopak të vërtetës. Sidoqoftë, unë mendoj që situata e krijuar gjatë asaj periudhe duhet parë si një e tërë, …dhe kjo ndoshta mund të ndihmojë në ndërtimin e një “historie të vërtetë” ku bashkohen tërë elementët përbërës.

 

Nga ana njerëzore, kulturore, si është përjetuar ardhja e komunizmit nga banorët e asaj zone? Cili ishte perceptimi i tyre për Partinë Komuniste në atë kohë?

 

Mendoj se fillimisht ka qenë një përjetim i trazuar, por që shumë shpejt, brenda pak javësh ndoshta, duket se u kristalizua në një perceptim thelbësisht negativ për pjesën dërmuese të banorëve. Kjo, siç e thashë, për arsye të taktikës tejet të dhunshme që u përdor nga pushteti i ri qysh në momentin e parë të ballafaqimit me popullsinë e kësaj zone.

Nga ana tjetër, Lëvizja Nacionalçlirimtare apo aktiviteti i Partisë Komuniste në këtë zonë, ka qenë, siç dihet, i papërfillshëm gjatë gjithë periudhës së luftës. Vetëm në zonën e quajtur Rranzat, që ndodhet në afërsi të Koplikut, si dhe në një prej fshatrave të Dukagjinit, Pepsumaj e të Postribës, Ura e Shtrenjtë, ka pasur një lloj baze logjistike, por, natyrisht, asgjë të ngjashme me organizimin e saj në jug të vendit. Pra, në tërësi, mund të quhet një zonë ku komunizmi, ose më mirë Lëvizja Nacionalçlirimtare nuk kishte gjetur terrenin e përshtatshëm për t’u zhvilluar. Për pasojë, edhe perceptimi për Partinë Komuniste, reflektonte, si të thuash, këtë realitet. Arsyet për këtë janë të shumta dhe nuk mund t’i trajtojmë këtu, por për të përfunduar përgjigjen e pyetjes tuaj mund të them se ardhja e komunizmit në këto zona shkaktoi një “tërmet” të vërtetë shoqëror. E përsëris, kjo ndodhi sepse aty qysh në fillim u përdor masivisht terrori për të vënë nën kontroll territorin. Për banorët e kësaj zone të skajshme, ardhja e komunizmit përkon me dhunimin e tyre, si në aspektin njerëzor ashtu dhe në atë kulturor. Për ta Partia Komuniste shumë shpejt do të perceptohej si kërcënim real i besimit dhe traditës së tyre shekullore. Pra, nuk ishte më një “e keqe” për të cilën vetëm kishin dëgjuar të flitej.

 

Të dhënat e studimit tuaj vijnë në një mënyrë tjetër nga e cila jemi mësuar ta shohim historinë, nëpërmjet dëshmive gojore…Sa e besueshme është kjo metodë mbledhjesh të dhënash? Sa mund të përafrohet me të vërtetën e kohës ngjarja e ritreguar pas kaq shumë vitesh?

 

Historia gojore është një lëm studimor i përhapur kudo në botën akademike përtej asaj tonës. Metoda e mbledhjes së dëshmive gojore në këtë projekt mbështetet mbi këtë lëm studimor dhe kërkon ta implementojë atë, siç thashë,edhe në studimet tona akademike.

Mendoj që besueshmëria e tregimit gojor nuk ka përse vihet në dyshim, sidomos kur përmban disa elementë që bëhen në vetvete të pakundërshtueshëm. Në thelbin e vet, procesi i lëshimit të dëshmive gojore është në fakt një dialog ku i intervistuari tregon i çliruar kujtimet e tij në bazë të pyetjeve që herë pas here i drejtohen nga intervistuesi. Dmth, kushtet në të cilat zhvillohet procesi i mbledhjes së dëshmive janë përcaktuese të cilësisë së dëshmisë. Për këtë arsye intervistat zhvillohen me disa takime dhe mbasi është krijuar një atmosferë mirëbesimi. Ky është kriteri kyç ku bazohet puna kërkimore në terren.

Natyrisht, këto kujtime përmbajnë edhe një aspekt të vetin subjektiv në mënyrën se si tregohen ngjarjet, por, ndërkohë, vlera e tyre qëndron përtej këtij aspekti. Kjo mbasi, nga njëra anë, ato na njohin me fakte ‘të forta’ historike të cilat kanë ndodhur, pra nuk janë të shpikura dhe pikërisht për këtë arsye kanë mbetur të ngulitura në kujtesë. Shumë prej këtyre fakteve kanë mbetur të pashkruara, dhe ç’është më e rëndësishmja, në tërësinë e tyre, të paanalizuara. Nga ana tjetër, rrjedha e kujtimeve na njeh me dimensionet e ndryshme të përjetimit të ngjarjeve, dmth me efektin që lë tek njeriu një ngjarje, apo një numër ngjarjesh. Si të thuash, këto kujtime pasurojnë me elementë të rinj studimin tradicional të historisë, duke e ridimensionuar atë.

 

Sa e rëndësishme është sipas jush kujtesa kolektive e një kombi?

 

Është shumë e rëndësishme sepse ka të bëjë me perceptimin identitar të tij. Mirëpo, për t’u formësuar, kujtesa kolektive kërkon kushte lirie politike. Në rastin tonë, ka një problem që lidhet me një histori të gjatë mungese të lirisë politike. Pra, në këto kushte puna bëhet më e vështirë. Si të thuash, ne na duhet të mundësojmë formësimin e kujtesës sonë kolektive, jo vetëm si nevojë e perceptimit tonë identitar, por edhe si shenjë e emancipimit tonë shoqëror. Fatkeqësisht, kjo gjë ende nuk ka ndodhur, por kur të ndodhë do të jetë një tregues i mirë për pjekurinë tonë reflektive.

 

A duhet të dokumentohet kujtesa kolektive paralelisht me shkrimin tradicional të historisë, të bazuar në dokumente?

 

Kujtesa kolektive është, midis të tjerash, e lidhur me procesin e memorizimit të historisë së një vendi dhe si e tillë ajo duhet dokumentuar. Por për ta bërë këtë duhet të kemi më parë një kujtesë të tillë. Në rastin tonë, siç e përmenda edhe më sipër, procesi i formësimit të kujtesës kolektive është dëmtuar rëndë gjatë periudhës komuniste duke u manipuluar për t’i shërbyer ideologjisë së atëhershme. Disa breza me radhë u edukuan nën këtë frymë manipulimi dhe efektet e këtij dëmtimi mund t’i shohim qartë ende edhe sot.

Shkrimi tradicional i historisë që bazohet mbi dokumente është një proces më vete dhe padyshim mund të shkojë në paralel me dokumentimin e kujtesës kolektive. Bile këto janë dy dimensione komplementare dhe aspak antagoniste me njëra-tjetrën.

 

Së fundmi, a mund të themi se nga puna juaj keni arritur të krijoni tashmë një tablo të qartë të historisë së atyre viteve nëpërmjet intervistave, cilat janë tiparet le të themi të kësaj tabloje, çfarë mund të shohim aty?

 

Tabloja e përgjithshme është multidimensionale. Ajo që del në pah nga këto intervista është se ushtrimi i forcës nga pushteti i sapoardhur në këtë zonë të Shqipërisë ka pasur përmasa më të mëdha nga sa i njohim ne deri tani. Në mënyrë të veçantë gjatë atyre viteve, krahas përpjekjes për të vendosur kontrollin politik është goditur sistematikisht hierarkia dhe organizimi social i kësaj zone. Pra, Lufta Nacionalçlirimtare menjëherë sapo mbaron funksionin e saj për çlirimin e vendit, shndërrohet në një mekanizëm represiv, nga “luftë kundër okupatorit të huaj” kthehet në “luftë kundër armikut të brendshëm”. Vetëm nëpërmjet kësaj metode dhune ndodh zëvendësimi i autoritetit që kishte gëzuar prej shekujsh figura e bajraktarit,e vojvodës etj. me autoritetin që buron nga shteti i centralizuar. Kjo është veçanërisht e rëndësishme, mbasi ky ndryshim rrënjësor në strukturën dhe organizimin rigoroz shoqëror të gjithë kësaj zone, përveç se po ndodhte për herë të parë, do të ishte edhe pa kthim.

Gjithashtu, një tipar tjetër i kësaj tabloje është njohja më mirë me disa figura të rëndësishme historike të asaj kohe. Formësimi i kujtesës kolektive kërkon një hierarki të vërtetë vlerash kur flitet për figura historike të kombit. Me fjalë të tjera kërkon domosdoshmërisht rivlerësimin e këtyre figurave, disa prej të cilave kanë mbetur të lëna në harresë. Këtu përmenda dy më kryesoret, por ka edhe shumë elementë të tjerë që e bëjnë tablonë interesante. Shtjellimi i plotë i tyre do të vijë me botimin e materialit.