Në kohën që për Kalifatin po flitet gjithnjë e më shumë, po botojmë këtë artikull me të cilin kuptohet lidhja e tij me Shqipërinë e dekadave të para të fillimshekullit të shkuar. Profesor Shpuza e sqaron me shumë kujdes këtë temë historike...
Shumë paragjykime kanë ekzistuar ndaj Islamit dhe myslimanëve në të kaluarën në Evropë dhe sidomos në Ballkan. Ata vijojnë dhe madje janë gjallëruar duke ndikuar jo pak vlerësimin e zhvillimeve të këtij çerekshekulli të fundit në vendin tone, në Kosovë dhe më gjerë, pa lënë m’anësh dhe vetë Turqinë. Këto zhvillime, nga ana e tyre nxisin forca të caktuara në rajonin tonë për të ushqyer dhe përhapur paragjykime të këtij lloji. Në rrethana të tilla zhvillohen fushata mjaft të ethshme rreth përmasave të ndikimit të forcave “fondamentaliste islamike” mbi shqiptarët myslimanë. Në këtë kuadër bëhet fjalë nga pozita kinse europianiste për rrezikun që i kanoset Shqipërisë nga islamikët, nga neo-otomanizmi, nga islami politik e rreziqe të tjera të këtij lloji. Një rast të tillë po ua jep dhe lajmi mbi krijimin e një kalifati të ri në kufijtë e Sirisë dhe të Irakut i eklipsuar nga komentet rreth zhvillimit të protestave popullore në Shkup e qytete të tjera në Maqedoni dhe më gjerë. Kur bëhet fjalë rreth shqetësimeve të tilla nuk merret parasysh e kaluara ose çka është më keq shtrembërohen faktet historike.
Kalifati dhe Shqipëria
Historia e marrëdhënieve të shqiptarëve me Kalifatin është e hershme. Në ketë shkrim do të ndalemi, kryesisht, te qëndrimi i shqiptarëve ndaj vendimit të Turqisë për shfuqizimin e këtij institucioni.
Marrëdhëniet e shqiptarëve me Kalifatin, sidomos, që prej 90 e sa vjetësh e tekëtej, për shumëkënd në opinionin publik e madje dhe shkencor vendas dhe sidomos atë të huaj, përfaqëson, sikurse në shumicën e rasteve, një temë të mbingarkuar plot paragjykime të trashëguara dhe të reja. Pretendohet arbitrarisht, se abrogimi i tij nga Mustafa Qemali duhet të ketë ndeshur midis shqiptarëve pa tjetër në qëndrim negativ, madje, të ketë shkaktuar reaksion. Më 1994, Ekipi për Kërkime Ndërdisiplinore për Shoqëritë Myslimane Mesdhetare jo Arabe (ERISM) pranë Institutit Nacional të Gjuhëve dhe Qytetërimeve Orientale, INALCO, i kushtoi një numër të veçantë të organit të vet: “Les Annales de L’AUTRE ISLAM” (Vjetarët e Islamit tjetër), Çështjes së Kalifatit, me rastin e 70-vjetorit të shfuqizimit të tij, (Paris, 1994) Prof. Mishel Bozdemir i ngarkuar me përgatitjen e këtij numri kërkoi bashkëpunimin tim. Unë dërgova punimin me titull “Jehona e abrogimit të Kalifatit në Shqipëri”. Për çudinë time e botuan nën titullin e ndryshuar “Réaction albanaises face à la suppression du Califat”, çka nuk përputhej me përmbajtjen e tij, përderisa në të nuk bëhej fjalë për kurrfarë reaksioni, përkundrazi. Kur bëhet fjalë për jehonën e një ngjarjeje historike, përgjithësisht, nënkuptohet një qëndrim pozitiv ndaj saj. Kurse kur flitet për reaksion kemi parasysh një kundërveprim apo kundërshtim, çka nuk ka ndodhur në Shqipëri as atëherë dhe as më vonë.
Një ndërhyrje kaq arbitrare e pabesueshme për revistat shkencore sidomos në Perëndim, mund të shpjegohet vetëm me paragjykime të ngulitura thellë që ngrihen, siç shihet, edhe përballë faktesh të pakundërshtueshme. Ata ngrihen mbi bazën e një vështrimi të ngushtë dhe të njëanshëm, jo të saktë, të lidhjeve të hershme politike, administrative, ushtarake dhe organizative të vendit tonë me Perandorinë Osmane dhe Kalifatin. Këto marrëdhënie nuk kanë qenë aq idlike sa ç’paraqiten.
Shqipëria vendi me popullsi të cilësuar në shumicë myslimane, siç pranojnë jo pak autorë të huaj, ka bërë më shumë kryengritje kundër sulltanit khalif se sa popujt ortodoksë të Ballkanit. Këta të përfaqësuar në Divanin perandorak nga Patriku i tyre krahas vezirit të madh gëzonin privilegjet e akorduara nga sulltanët miletit rum, sikurse dhe miletit islam.
Në vitet e Lidhjes së Prizrenit, sulltani jo vetën nuk ishte në gjendje të kundërshtonte vendimet e Kongresit të Berlinit me të cilat trojet shqiptare aneksoheshin nga fqinjët, por dhe i drejtoi armët dhe topat kundër mbrojtësve të Ulqinit. Atëherë, kleriku atdhetar ulqinak, Salih efendi Hylja, u vu në rolin e Shejh yl Isalmit dhe lëshoj fetva, sentencën juridike të mbështetur në dispozitat e Sheriatit, në të cilën shpalli se myslimanët shqiptarë kishin të drejtë t’i drejtonin armët kundër ushtrive të dërguara nga sundimtari khalif për t’i detyruar t’ia dorëzonin Ulqinin të krishterëve. Besimi nuk i pengoi shqiptarët myslimanë të ngrihen kundër sulltanit, duke iu kundërvënë edhe pushtetit fetar që ai mbante krahas pushtetit perandorak.
Pas krijimit të këtij lloj shteti fetar, të këtij kalifati, shkruhet në shtypin tonë, ne nuk mund t’i marrim më me “shaka” mendime e veprime të disa myslimanëve tanë në adresë të Sheriatit. Aq më tepër kur vendi ynë konsiderohet, siç shprehen personat e shqetësuar nga këto zhvillime, “pjesë e hapësirës “myslimane të Ballkanit”, zonë në të cilën feja islame tentoka të zërë një vend të veçantë, edhe për arsye të së kaluarës sonë fetare. Me sa duket, fjala është për një të kaluar jo më tepër se 100-vjeçare, duke harruar se ajo është edhe e tashme. Frikësohemi nga prirjet revanshiste të islamizmit pa u shqetësuar nga prirje, jo më pak të ethshme, të po këtij lloji ndaj të kaluarës fetare të para 600 e sa vjetëve. Europa moderne besohet se nuk i përligj përpjekje kësisoji për aktualizimin e asaj të kaluare.
Kundërshtitë për temën
Nga ana tjetër, nuk mund të mos pajtohesh plotësisht me shqetësimin e shprehur në gazetën “Shekulli” lidhur me përpjekjet që bëhen, se “në ujëra të tilla kërkojnë të na fusin të tjerë, ata që u intereson që Ballkanin ta ndajnë, jo në bazë të kufijve politikë, të gjithëpranuar edhe ndërkombëtarisht, por në bazë të besimeve fetare, duke e përdorur në interes të strategjive të tyre afatgjata. Dhe nëse ndodh një situatë e tillë, Shqipëria do të gjendet shumë e rrezikuar.” Porse sërishmi nuk duhet harruar se politika e ndarjes së Ballkanit sipas feve ka nisur me sistemin bizantino-osman të mileteve, zbatuar nga fuqitë e mëdha në Kongresin e Berlinit dhe Konferencën e Londrës (1913) për caktimin e kufijve politikë në Ballkan në kurriz të trojeve etnike shqiptare. Edhe sot e kësaj dite qendra fetare dhe shtetërore në hapësirën tonë gjeopolitike ndjekin po këtë politikë mesjetare ndaj shqiptarëve.
Prandaj ndjehet nevoja t’i rikthehemi raporteve të shqiptarëve me Kalifatin, më 1923. Përballë paragjykimesh këmbëngulëse nuk është pa vend të theksohet karakteri i padiskutueshëm tejet pozitiv i jehonës së shfuqizimit të Kalifatit në Shqipëri, i paraqitur në kundërshtim me faktet si reaksion.
Historia e lidhjes së Kalifatit me Shqipërinë
Së parit, vlen të bëhet e qartë jo vetëm për lexuesit por dhe për autorë të angazhuar në trajtimin e kësaj tematike se xhamia shqiptare u shkëput faktikisht nga Kalifati me vendimet e Kongresit Mysliman të Shqipërisë, afro një vit më parë se ky institucion të shfuqizohej nga Mustafa Qemali. Për thirrjen dhe përfundimin me sukses të këtij tubimi historik u angazhuam klerikët atdhetarë të dalluar në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare antiosmane si Haxhi Vehbi Dibra, Hafiz Ali Ulqinaku, Hafiz Ibrahim Dalliu e të tjerë. Për shqiptarizmin e tyre ata qenë përndjekur nga xhonturqit. Në organizimin kombëtar të bashkësisë islame të Shqipërisë ata u nisën nga parime thellësisht atdhetare dhe përparimtare. Për t’u bindur për sapo pohuam mjafton t’i drejtohemi fjalës që mbajti kryetari i Kongresit H. Vehbi Dibra në hapje të tij:
"Sikurse e dini zotëria e juaj, popullsia e Shtetit tonë përbahet prej tre elementësh d.m.th. Mysliman, Katolik dhe Ortodoks, po në pikëpamje të Kombësisë në mest kemi një vllaznie të plotë e të patundëshme, e nuk mund të thohet e të kuptohet asnji send qi e tund atë vllaznie të plotë.” Organizatorët e Kongresit kishin parasysh bashkëjetesë ndërfetare tradicionale në mesin e shqiptarëve. Që këto fjale nuk qenë një retorikë boshe apo mendime vetiake të kryetarit të Kongresit e dëshmojnë punimet e tij dhe veçanërisht vendimet për mëvetësimin e xhamisë shqiptare, sanksionuar në Statutin e miratuar. Këshillit të lartë të Komunitetit Mysliman të dalë nga Kongresi i vihej detyrë midis të tjerash: "Të siguroj njisjen (bashkimin) ndërmjet Muhamedanvet dhe të çfaqi shpirtin liberall (Hyr) dhe njerzuer (human) të Muhamedanizmës me nji zhvillim modern (aser) e kombtar tuej bamë reforma pa i prekë themelet fetare". Shpreh bindjen se sa u citua më sipër flasin qartë rreth koncepteve përparimtare dhe atdhetare mbi bazën e të cilave organizatorët e Kongresit ngritën Komunitetin Mysliman. Ato nuk kanë nevojë për komente. Këto koncepte mbeten aktuale për drejtuesit e sotëm të bashkësive islame në të gjithë hapësirën shqiptare.
Lajmi për shkëputjen e xhamisë shqiptare nga Sheh ul Islami, siç njoftonte shtypi ikohës, u prit kudo me miratim dhe entuziazëm të theksuar nga gjithë opinioni publik shqiptar, pavarësisht nga besimi. U përshëndet nga të gjithë banorët e vendit tonë, duke u shndërruar në një festë të vërtetë, në të cilën morën pjesë banorë pa dallim besimi dhe, sipas rastit, dhe autoritetet qëndrore apo ato lokale. Në to u bënë lutje fetare, në të shumtën e rasteve, në gjuhën shqipe. Ky lajm i rëndësishëm u përshëndet dhe me të shtëna artilerie. Organizimi i Kongresit dhe miratimi mbarëpopullor që e përcolli, patën mbështetjen e ministrit të brendshëm të asaj kohe, Ahmet Zogut.
Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar sanksionoi pavarësinë, apo siç shprehej shtypi, autoqefalinë e bashkësisë islame në Shqipëri. Ai hapi dritën jeshile për emancipimin e femrave myslimane. Programoi punën për shqipërimin e veprave fetare islame, duke mos përjashtuar edhe vetë Librin e Shenjtë "Kuranin". Kësaj pune iu vunë teologë të mirënjohur fetarë dhe laikë si Shefqet Muka, Ferit Vokopola, etj. Midis tyre bie në sy, madje, dhe ndonjë bashkatdhetar i krishterë si Ilo M.Qafëzez. Shquhet Hafiz Ibrahim Dalliu, i cili brenda një kohe të shkurtë, e realizoi këtë detyrë madhore teologjike dhe filologjike pa kurrë farë tradite në gjuhën shqipe. Vinim nga një mjedis ku elementi fanatik nuk lejonte perkthimin e Librit të shenjte nga arabishtja në gjuhë të tjera. Botimi i përkthimit që pat bërë Sami Frashëri në turqisht u pengua nga elementë fanatikë, të cilët shkatërruan radhitjen në shtypshkronjë dhe zhduken dhe dorëshkrimin. H. Ibrahim Dalliu me shokë i kapercyen pengesa të këtij lloji dhjetë vjet para kolegëve boshnjakë.
Formimi i Këshillit të Lartë Mysliman Shqiptar ishte përgjigje e qartë ndaj përpjekjeve për formimin e një komiteti panislamik në Shqipëri. Për këtë qëllim kishte ardhur pikërisht në këto momente në Shqipëri nga Stambolli Hasan Tahsin Tetova.
Përpjekjet për formimin e një organizmi me fizionomi panislamike në Shqipëri afro 100 vjet më parë dështuan. Ato nuk lane asnjë jehonë përveç ndonjë lajmi të vetmuar në shtypin e kohës. Formimi i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë mbi baza kombëtare e koncepte shumë përparimtare jo vetëm për atë kohë dhe i organizmave të saj drejtuese të pavarura nga një qendër e huaj, e jashtme, shënon një sukses shumë të madh. Kjo vlen jo vetëm për atë kohë por dhe për të ardhmen për vetë fatet e kësaj bashkësie dhe të bashkëjetesës me vëllezërit e krishterë. Përpjekjet për reforma në këtë fushë në përputhje me kërkesat bashkëkohore përbëjnë një meritë madhore të klerikëve islamë shqiptarë dhe të mbarë besimtarëve myslimanë që i mirëpritën, jo vetëm në kuadrin kombëtar por dhe më gjerë. Ato shënojnë një stad të rëndësishëm në rrugën për reformimin e organizimit islam në vendin tonë, në përputhje me kërkesat e kohës dhe sidomos me faktin që u theksua shumë atëherë, vendndodhjen e Shqipërisë në mesin e Europës. Mendohej, me të drejtë, që vetëm me këtë rrugë mund të forcoheshin pozitat e islamizmit në kontinentin europian.
Pikëpamjet dhe qëndrimet përparimtare të klerikëve islamë dhe të besimtarëve myslimanë shqiptarë afro një shekull më parë janë të paimagjinueshme për shumë “europianistë” të ditëve tona.Ata e paragjykojnë Shqipërinë si një terren, në të cilin lulëzonin apo mbizotëronin, gjoja, pikëpamjet panislamike.
Gazeta "Zëri i Popullit", më 1923, duke i bërë jehonë fjalës së Haxhi Vehbi Dibrës të mbajtur në hapje të Kongresit Mysliman, u bënte thirrje krerëve të klerit mysliman që të reflektonin ndaj kërkesave të reja të kohës, sepse feja myslimane e mbështetur në dijet dhe në logjikën u hapte rrugë të gjerë interpretimit të dukurive të reja mbi baza të arsyeshme, pa cënuar themelet e besimit islam. Fjala ishte për ndryshime jo vetëm me karakter thjesht fetar por dhe me karakter shoqëror e kulturor. Nënkuptoheshin masat, e diskutuara një vit më parë në Kongresin Mysliman për thjeshtëzimin e teprimeve të futura në ceremonitë fetare, ndalimin e poligamisë, mosmbulimin e grave dhe për zhvillimin e shërbesave fetare në gjuhën amtare.
Nëpër faqet e revistës së Komunitetit Mysliman Shqiptar "Zani i naltë" shtrohej kërkesa që myslimanizmi në luftë me fanatizmin të ecte përkrah qytetërimit bashkëkohor. Kjo përbënte, sipas autorëve të këtyre shkrimeve, me të drejtë, një kërkesë të vetë besimit islam të konsakruar dhe në librin e shenjtë Kuranin. Gjithashtu, shtrohej me të drejtë se sa më parë të shpëtojmë nga fanatizma aq më të shpejta do të ishin dhe ritmet e qytetërimit të vendit dhe të popullit tonë. Shembulli i reformave qemaliste dhe në këtë fushë luante një rol nxitës mjaft të ndjeshëm.
Pra, opinioni publik shqiptar që kishte përshëndetur dhe mbështetur me forcë vendimet e Kongresit Mysliman Shqiptar një vit më parë nuk mund të mos mirëpriste dhe të përshëndeste dhe shfuqizimin e kalifatit. Asnjë klerik mysliman shqiptar nuk reagoi negativisht kundër këtij vendimi. Çuditërisht, edhe ndonjë kundërshtim që u vërejt, në mënyrën më paradoksale, nuk doli nga mjediset myslimane. Ai erdhi nga një anë që, në pamje të parë, nuk pritej fare, nga organe të shtypit të klerit katolik, apo nga ndonjë organ tjetër, edhe pse laik, i lidhur me to.
Një qëndrim i këtij lloji diktohej jo vetëm, për të mos thënë më shumë, nga mungesa e dëshirës te këta autorë që bashkësia islame në Shqipëri të zhvillohej dhe të përparonte në përputhje me zhvillimet e reja. Ai buronte, gjithashtu dhe nga prapagjykime, pak të thuhet, tepër sektare, se bartës të përparimit e të qytetërimit në të gjithë fushat mund të ishin vetëm elementët kristianë. Ndërsa vetë këta elementë tejet konservatorë nuk ishin në gjendje të ngrinin, për t’i sendërtuar as që bëhet fjalë, mendimet dhe propozimet që u shtruan dhe u vendosën në Kongresin për mëvetësimin e Xhamisë Shqiptare.
Opinioni publik shqiptar
Ndërkaq, opinioni publik shqiptar e në mënyrë të veçantë bashkësia ortodokse ishin dëshmitarë të vështirësive që po ndeshte miratimi i vendimit të Kongresit të Beratit për njohjen e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, proces i cili do të zgjaste dhe për më shumë se një dhjetvjeçar.
Rruga që ndoqën përpjekjet për mëvetësimin e xhamisë shqiptare, reformat demokratike të Ataturkut për laicizimin e jetës shtetërore, shoqërore dhe arsimore të Turqisë moderne dhe jehona e tyre tejet pozitive në vendin tonë janë dëshmi bindëse që myslimanët janë plotësisht të aftë për t’iu përshtatur bashkëkohësisë dhe për të ecur me ritmet e zhvillimit të qytetërimit modern. Përvoja e pasur e atyre viteve dëshmon katërcipërisht, se sa e pavend është çdo propagandë mjaft intensive që bëhet sot në vendin tonë në kundërshtim me këtë realitet jo vetëm historik por dhe aktual.
Propaganda islamofobe aspak tolerante tregojnë qartë, se segmente të caktuar politikë e kulturorë të kontinentit plak, të cilat, mjerisht, gjejnë jehonë dhe në mjediset shqiptare, nuk janë ende të zhveshur nga mendësi mesjetare, të menduara si të tejkaluara, tashmë, në fillimet e shekullit XXI. Pra, këto pjesë të opinionit publik, sidomos në Ballkan, kanë nevojë të emancipohen, të ç’ballkanizohen, apo, siç është bërë zakon të thuhet, të europianizohen, nga koncepte dhe praktika teokratike si ato që mbijetojnë dhe sot e kësaj dite në gadishullin tonë. Në këtë kuptim përvoja tejet pozitive qemaliste dhe, pse jo, dhe ajo shqiptare e viteve ’20-‘30 të shekullit XX mbetet aktuale në kuptimin e ngushtë dhe më të gjerë të kësaj fjale. Në këtë drejtim mund të thuhet pa e tepruar se Ballkani e pse jo dhe Europa kanë nevojë, pse jo, të “turqizohen” dhe, madje, të “shqiptarizohen” në këto drejtime. Ndërsa shqiptarët nuk kanë pse t’i shmangen rrugës së hapur dhe të ndjekur që para 90 vjetësh.
Pozita e shqiptarëve sidomos e atyre myslimanë u bë edhe më e vështirë pas luftrave ballkanike në trojet e aneksuara nga shtetet fqinje. Qeveritë e Beogradit, Athinës dhe Cetinës ndoqën sistemin mesjetar të identifikimit të shqiptarëve sipas besimit. Elementët jo të paktë ortodoksë në këto treva u përvetuan dhe u përthithën tërësisht në viset veriore dhe lindore. Ky proces i filluar prej kohësh përmes kishave dhe shkollave sllave u zhvillua i vrullshëm pas vitit 1913. Në Jug arvanitasit që e kanë ruajtur vetëdijen e përkatësisë së tyre etnike dhe gjuhën shqipe nuk guxojnë të deklarohen shqiptarë.
Qëndrimet pozitive të mbajtura ndaj shfuqizimit të Kalifatit nga organet klerikale myslimane dhe nga shtypi shqiptar i kohës, me ndonjë përjashtim shumë të rrallë, janë shprehje e një mendësie moderne mbarëpopullore, që kishte përfshirë të gjitha masat myslimane të vendit. Edhe pse i gjendur “midis kryqit dhe gjysmëhënës” dhe jo rrallë here edhe “midis kryqave”, populli ynë, i çdo besimi qoftë, gjithëherë, pavarësisht nga zigzaget e pashmangshme dhe pavarësisht nga ritmet që i imponuan pushtimet e huaja, priret drejt qytetërimit dhe përparimit. Dhe ka ecur dhe vijon të ecë pa u ndalur në këtë rrugë. Këtë provojnë katërcipërisht përpjekjet e suksesshme të tij, në fillim të viteve ’20, për mëvetësimin e teqes bektashiane, të kishës ortodokse dhe të xhamisë sunite. Për nga rëndësia dhe përmasat këto suksese i kapërcejnë caqet e vendit tonë si dhe kuadrin fetar.
