A eshte rrezuar standardi?! Shqipja ne Shqiperi dhe ne Kosove

Intervistë me akademikun nga Kosova, Rexhep Ismajli, i pranishëm në Tiranë në konferencën “Letërsia dhe dialektet”, një reflektim mbi çështjen më të debatuar pas ’90-ës, mbi standardin e shqipes

-Në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, në bashkëpunim me Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë, Departamenti i Letërsisë, të premten, u zhvillua Konferenca Shkencore Ndërkombëtare “Letërsia shqipe dhe dialekti”, duke iu rikthyer edhe një herë shqyrtimeve mbi gjuhën standarde shqipe dhe dialektet e saj në letërsinë shqipe

Konferenca “Letërsia dhe dialektet” mban çështje të rëndësishme, hap debate. Më lejoni të bëj një parantezë duke menduar një urë lidhëse me vitet ’30-’40, kur ishte temë mjaft e diskutuar, e ndërprerë siç dihet nga diktatura. Në këtë hark kohor, në atmosferën e çështjes ku jemi, sa është dëmtuar shqipja në 45 vite dhe si rezulton sot përpjekja për ta konsideruar sërish dialektin?

Zhvillimet pas vitit 1945 në fushën e gjuhës kanë marrë drejtim tjetër. Më parë gjuhë zyrtare në Shqipëri nga viti 1923 ishte gegnishtja letrare me bazë në elbasanishten, sipas Komisisë Letrare, që me kohë u përgjithësua si gegnishte. Në atë kohë kishte vijuar përdorimi i toskërishtes letrare në përdorime jozyrtare. Pas vitit 1945 pushteti komunist sforconte dhe impononte sistematikisht toskërishten letrare si gjuhë letrare e zyrtare në shkollë, në propagandë, në botime, etj. dhe kështu gradualisht më1967 u botua Projekti i ortografisë vetëm për toskërishten. Pas kësaj kohe praktikisht nuk pati më botime në gegnishten letrare. Gjatë kësaj kohe i tërë planifikimi bëhej sipas horizontit Vermosh-Konispol, ndërsa në Kosovë vazhdoi përdorimi i gegnishtes letrare. Më 1968 në Prishtinë u vendos që, meqenëse nuk mund të ndikohej në zhvillimet brenda RP të Shqipërisë, të pranohej projekti i ortografisë si drejtshkrim i vetëm i gjuhës letrare shqipe deri në një vendim të përbashkët. Pastaj u bë Kongresi i Drejtshkrimit. Tani zhvillimet në Shqipëri ndiqnin një rrugë për të cilën gjuhëtarët brenda saj më vonë kanë pasur vërejtje, ka të atillë që kanë shprehur pakënaqësi për shkak të pamundësimit të zhvillimit të potencialeve të gegnishtes. Në Kosovë ndërmarrja e zbatimit të kësaj norme pa kontakte me bazën dialektore organike të saj bëhej me shumë vullnet, por me vështirësi objektive. Në këtë situatë mund të diskutohet ndoshta edhe për dëmtime, por këto nuk mund t’i dimë. Sigurisht se përzgjedhja e një baze dialektore për gjuhën e përbashkët ka krijuar efekte arkaizimi dhe madje, duke marrë primatin e prestigjit, automatikisht krijohej hapësira për zhvlerësimin dhe stigmatizimin e të tjerave, sidomos në gjendjen e sundimit dirigjist. çështjet tani diskutohen për interesin shkencor që ka vështrimi i zhvillimeve, sepse raportet midis varieteteve të ndryshme të shqipes objektivisht kanë rëndësi për to. Rezultatet e hulumtimeve do të tregojnë se në çfarë pikash ka pasur zhvillime pozitive dhe në cilat segmente kanë shkaktuar dëmtime. Ne na intereson ta shohim realisht gjendjen në përdorimet e tilla dhe ndikimet eventuale të saj në rrjedhat dhe funksionimin letrar.

Drejtoresha e BK, Persida Asllani tha se akademikë të Kosovës vijnë në Shqipëri në mënyrë të natyrshme, edhe në trajtime të dukurisë së dialektit në letërsinë shqipe. Çfarë e ka penguar deri tani këtë komunikim, ndoshta mes të tjerash edhe çështje të dialektit?

Jo, ne kemi pasur edhe më parë komunikime të tilla, por raportet midis letërsisë dhe dialektit nuk ishte shtruar ndonjëherë për diskutim.

A është kjo konferencë një “kundër-rrymë akademike”, kam parasysh vilën e Akademisë së Shkencave, akademikë të saj?

Jo, nuk e besoj, por këtë unë nuk mund ta di, për këtë duhet t’i pyesni organizatorët. Vetë kam ardhur thjesht të marr pjesë në një konferencë shkencore me një temë që më intereson dhe ku kam qenë i ftuar.

Mënyra sesi dialektet kanë bashkëjetuar në letërsinë kombëtare, sesi ato janë diferencuar në nivel të idiolektit të letërsisë, sesi kanë rrezatuar fillimisht në krijimin e “ishujve letrarë dialektalë” e më pas sesi fatet e tyre janë marrë në dorë nga politikat gjuhësore shtetërore – a mendoni se jemi në lirinë e duhur për të pasur shqyrtime të drejtpërdrejta, pa frikë?

Mendoj se tashmë nuk ka nevojë të kemi frikë për të bërë shqyrtime të drejtpërdrejta për asnjë çështje. Lirinë për shqyrtime të këtij lloji nuk na jep as merr dot askush. Politikat shtetërore janë çështje që u përkasin atyre që i vendosin ato, ndërsa zbatimi i tyre për një kohë krijon efektet konkrete, të cilat kemi të drejtë t’i shqyrtojmë.

Ky diskutim që iniciohet nga universiteti, mbi letërsinë dhe dialektet, a mund të konsiderohet si hapja e një procesi për konfirmim të një gjuhe letrare, të ndryshme nga “standardin politik” i trashëguar?

Jo, nuk mendoj assesi se po hapet asfare procesi për asfare gjuhe tjetër letrare, sidomos jo të ndryshme nga ‘standardi politik’ i trashëguar, apo thjesht standardi ekzistues. Studimet duhet të tregojnë thjesht cila është gjendja.

Ju jeni një nga njerëzit që jeni marrë me historinë e letërsisë, nisur nga letërsia e vjetër shqipe, e keni ndjekur atë, dhe ne, po ndalim tek vitet ’40-të kur diskutimi për dialektet lidhej me shkrimin e letërsinë, botimet. Si e shikoni këtë proces sot, a po shkruhet letërsia në dialekte burimore?

Letërsia shqipe ka vazhduar të shkruhej në gegnishten dhe në toskërishten letrare, jo në dialekte, deri në vitet 1967 në Shqipëri dhe deri në fillim të viteve ’70 në Kosovë, ndërsa në diasporë kanë vazhduar përdorimet e të tri varianteve të gjuhës letrare. Në vitet ’90 e këndej ka rikthime te përdorimi i gegnishtes letrare qoftë për arsye se ka pasur dhe ka njerëz që mendojnë se u është marrë një e drejtë, apo si rrjedhojë e përdorimit të dialekteve në vepra letrare që ndodh edhe në letërsi të tjera për motive estetike. Unë nuk shoh që po shkruhet një letërsi në dialektet burimore, po në një variant letrar që ka një histori të gjatë në kulturën tonë.

Letërsia e përgjithësuar që përmendet më lart, që përfshin tani të gjitha dialektet, e keni fjalën pra për një standard tjetër, si ta kuptojmë këtë?

Jo, jo. Nuk flitet për standard tjetër. Shqipja standarde është gjuhë e gjallë, prandaj është në natyrën e saj të ndryshojë me kohë, si çdo gjuhë tjetër. Krahasoni leksikun e përdorur në vitet ’80 me të sotmin dhe do të shihni se sa ka ndryshuar. Kuptohet që ne duhet t’i studiojmë proceset e tilla dhe të reagojmë në mënyrën e përshtatshme. Atje ku zhvillimi ka sjellë ndryshime mund të shikohen edhe këto gjëra.

Në përpjekje për të korrigjuar standardin e tanishëm, jo pak herë citohen e sillen diskutimet nga Konica, Koliqi etj., mbi një gjuhë letrare në shkrimin e letërsisë. Sa prej këtyre ideve janë aktualizuar tani?

Përgjigje: Diskutimet e brezave të mëhershëm, si të Konicës e Koliqit i kanë vlerat e tyre në kohën dhe në kontekstin që kanë ndodhur. Sot gjendja ka ndryshuar shumë, kështu që diskutimet duhet të bëhen në përputhje me gjendjen e tashme.

Dihet se si Italia e ka zgjidhur çështjen e standardit letrar. Idetë tuaja personale dhe ato që janë hedhur, sa konvergojnë sa i takon shkrimit të letërsisë?

Po, dhe edhe në Itali ka letërsi që shkruhet në varietete pak a shumë letrare, ose edhe krejt dialektore. Unë përpiqem të shoh se ç‘po ndodh në këtë fushë dhe ta përshkruaj e shpjegoj këtë gjendje në mënyrë sa më të përshtatshme. Varieteti në të cilin shkruhet letërsia përzgjidhet nga vetë shkrimtari, i cili ka parasysh me atë rast përfitimet që i sjell standardi për përhapjen e veprës së tij, në një anë, dhe përputhjen e ambicieve të tij estetike me një përzgjedhje konkrete.

Si mendoni se do mbërrijë standardi letrar, ka tezë për unifikim të veprës së ndonjë autori, gjuhës së tij?

Jo, çështja e gjuhës standard shqipe ka kaluar nëpër procese të gjata e komplekse dhe nuk ka kaluar përmes përgjithësimit të gjuhës së ndonjë autori. Ajo tashmë ka mbi 4 dekada që ekziston.

Në ditët e sotme, si artikulohet shqipja në Kosovë e Shqipëri, ku e shikoni evoluimin? Ju iu referuat pak më lart mediave. Çfarë po ndodh me këtë  proces ndërkohë që ende s’kemi fjalor, apo një rishikim të historisë së letërsisë, ka ende akademikë me shkollën e  komunizmit?

Shqipja në Shqipëri dhe në Kosovë sot përdoret në funksionet e gjuhës standarde dhe të gjuhës letrare më shumë se kurrë më parë, në kontekste dhe funksione që s’i ka arritur më herët. Sot përkthehet shumë dhe të gjitha këto japin ndihmesën për begatimin e shqipes standarde. Në Kosovë, por besoj edhe në Shqipëri, ka ndryshuar shumë leksiku shoqëror dhe në përgjithësi leksiku, por ka zhvillime edhe në fushat e tjera. Ne kemi fjalor, por na duhen vazhdimisht përditësime të fjalorëve, begatime me prurjet e reja, apo edhe plotësime me material që kanë munguar në botimet e mëparme. Ndërkaq sa i përket ‘rishikimit të historisë së letërsisë’ duhet t’i pyesni historianët e letërsisë. Akademikë ‘me shkollën e komunizmit’ sigurisht që ka, por kjo është çështje tjetër.