Filmat e realizuara nga ju deri tani dhe viti i prodhimit...
Kam realizuar katër filma të shkurtër dhe filmin tim të parë të gjatë “Amnistia”, përkatësisht “Katoj”, në vitin 2002, “Gaz”, në 2006-n, “Busulla” në vitin 2007, një histori dashurie në 2009-n dhe në vitin 2011, filmin “Amnistia”.
Në cilat festivale ndërkombëtare keni marrë pjesë dhe çfarë vlerësimi keni marrë?
Filmat e mi të shkurtër kanë marrë pjesë në mbi 45 festivale ndërkombëtare në të gjithë botën dhe janë laureuar me 13 çmime, midis të cilëve Çmimi i 3 i Ministrisë së Kulturës në Festivalin e Selanikut, 4 çmime në Festivalin e Dramës, Çmimi Ballkanik, Regjia më e Mirë e Festivalit, Çmimi i Kritikëve të Kinematografisë dhe Artit, Çmimi Special i Jurisë, Çmimi i 2 në Festivalin e Sidnei në Australi, Çmimin Cinecinecourt në Montpellier në Francë, Çmimin e Jurisë në Siena në Itali, Çmimin Special të Jurisë në Marok, Filmi më i Mirë Shqiptar në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Tiranë dhe Filmi më i Mirë Alternativ i Festivalit Shqiptar të Filmit, “The Best Fiction” përsëri dy vjet më vonë, po në Tiranë.
Disa nga vlerësimet e kritikëve të huaj të botuara në shtypin e huaj për filmat e Bujar Alimanit...
“Amnistia” nuk do të harrohet, sikur edhe vetëm për arsye të portreteve në film. Luli Bitri, ulur në autobus, me kokën mbështetur në anë, i ngjan një Shën Mërie. Përkundër në fytyrën e pamjen e frikësuar të Karafil Shenës, dallohen shenjat e pashlyeshme që ka lënë zhgënjimi, derisa takimi me Elsën fshin shumë thjesht melankolinë dhe zemëratën.
Hans Joerg Roche - FRANKFURTER ALLGEMEINE
“Përdorimi i ngjyrave, i realizuar nga Alimani, sidomos në skenat e burgut, të kujtojnë pikturat e Edwart Hopper. Pikturon në mënyrë unike realizmin, vetminë e personazheve të tij... Regjisori nuk krijon vetëm një panoramë të shoqërisë shqiptare, por rrëfen një histori erotike të ndërthurur me elementë tragjedie”.
Anna Hoffman – BERLINALE
“Regjisori Bujar Alimani, edhe pse në filmin e tij të parë të gjatë tregon se disponon eksperiencë, pasi realizon me saktësi të madhe të gjitha skenat, duke i dhënë filmit një ton lirik”.
Alison Frank - THE MOVIN GARTS
Bujar Alimani përbën - ndoshta – një përjashtim nga ditari i emigracionit të shqiptarëve në Greqi. Bujari ishte emigranti i atyre ditëve të para të vërshimit të shqiptarëve përtej kufirit. Drejt së panjohurës. Drejt pasigurisë. I shtyrë më shumë nga instinkti i kërkimit të një mundësie të një gjetjeje të një jete më të mirë. Përjashtimi – që përmendëm, i Bujar Alimanit, përbën atë përpjekje të tij që të ringrihej me këmbët e dëshirave dhe të talentit dhe të kërkonte Fatin e mirë të Jetës, jo duke iu nënshtruar rrethanave, por duke e ndërtuar Fatin e mirë në përpjekje që të realizonte ëndrrat e Jetës të tij. Regjisurën në kinematografi.
Çmimi i vlerësimit të talentit të regjisorit emigrant shqiptar Bujar Alimani, nuk janë ato çmime në festivale ndërkombëtare filmash. Por unë do të thosha ajo përpjekje e Njeriut Bujar Alimani që ditën punon me “merokamë”, për të nxjerrë bukën e familjes në një biznes grek dhe kohën tjetër të lirë ia përkushton pasionit, talentit. Regjisurës.
Ky është ai përjashtimi i Shëmbëlltyrës të regjisorit Bujar Alimani nga e përditshmja e ditarit të emigrantëve shqiptarë në Greqi. Sepse, - siç na e pohoi edhe vetë Bujari filozofinë që e udhëheq në jetën e tij - kush guxon, ka fituar edhe Jetën.
Në kohët që jetojmë, ndoshta unë do t’i quaja utopi, përpjekjet tuaja për të realizuar filma, kur ndërkohë ju nuk keni mundësi ekonomike?
Nuk mund ta mendoj veten ndonjëherë të mos realizoj filma. Nuk kam jetuar ndonjëherë në kushte ideale, kështu që të punuarit për mua, madje në kohë të vështira, ka qenë një fakt real dhe më ka shoqëruar gjithnjë. Nuk ka ndryshuar asgjë në jetën time që kur mbaj mend veten. Përveç faktit se jam rritur dhe i mendoj gjërat më ndryshe, por kjo nuk ndikohet gjithmonë nga faktori ekonomik. Përveç të tjerave nuk kam reshtur kurrë së kërkuari burimet financiare kudo qofshin ato, kjo sigurisht me taksë të madhe kohën që shpenzoj.
Çfarë është i aftë të sakrifikojë nga vetvetja ndokush për të arritur qëllimin, kur ndërkohë për shumëkush, kjo arritje do të ishte tejet e pamundur?
Sakrifica është çështje tejet private që do të thotë se gjithkush sakrifikon atë që i duket më normale. Ka artistë që, për hir të artit të tyre, u vetëvranë, ka të tjerë që nuk japin asnjë qindarkë për të bërë atë që duan, duke pritur gjithnjë që dikush tjetër të ndihmojë... Por arti është investim, është si puna e bujkut që nuk rresht kurrë së punuari një tokë, e cila në një moment, dikur në një stinë nuk mund të mos japë prodhim. Jo të gjithë ne presim gjithnjë këtë stinë, e cila në shumë raste edhe mund të vonojë, por që kurrë nuk harron të vijë.
Pasioni dhe vullneti, si shtysat e botës së brendshme të njeriut, a mjaftojnë që të krijojmë, gjithkush nga ne, atë besim te vetja dhe kësisoj të përpiqemi të realizojmë qëllimin që i përcaktojmë asaj?
Pasioni dhe vullneti nuk mund të bëjnë asgjë pa pikën e tretë të trekëndëshit magjik, besimin. Besimi është i pari në këtë histori, është ai që nuk të braktis kurrë, ai që të bën të ndihesh se vlen, se dikur do ia arrish qëllimit. Besimi të bën të mos dëgjosh “sirenat” majtas-djathtas dhe ndihmon që sytë të shohin tej horizontit. Të tjerat janë çështje “gërvishtjeje lëkure”, trauma të lehta që shërohen shpejt...
Çfarë është arti, - kam parasysh atë gjini të tij ku ndokush ka pasionin, ka interesin dhe njësohet bota e brendshme e tij, - dhe a mundet që arti të përcaktojë edhe qëllimin e jetës për njeriun?
Arti është nevojë, një nevojë e brendshme për të thënë diçka në një formë të përcaktuar, ose të papërcaktuar, në një mënyrë tënden në rastin më të mirë, të paparë deri atëherë, të veçantë, të ndryshme, e cila shpreh një pjesë të realitetit dhe flet rreth tij.
Dua t’ju pyes. Sot, njerëzit, a janë të interesuar për arritjet e artit, apo i shqetëson më shumë ankthi ekonomik?
Varet. Varet nga njeriu, shoqëria, vendi. Kriza ekonomike sigurisht na shqetëson të gjithëve, por njerëzit kanë krijuar edhe në kriza më të mëdha madje edhe në luftëra. Nuk mendoj se në vendet tona të vogla, interesohen shumë për artin.
Fitimi nga ju i “Eurimages” ishte arritje personale, apo rezultat i një bashkërendimi dhe një bashkëpunimi edhe me të interesuarit shtetërorë nga Shqipëria?
“Eurimages” është, në radhë të parë, arritje totalisht personale, imja dhe e dy bashkëprodhuesve dhe miqve të mi grekë dhe francezë. Vendet zyrtare më pas, d.m.th Shqipëria, Greqia dhe Franca normalisht e mbështetën dhe luajtën rol, po nëse ne nuk do kishim depozituar dosjen, shtetet nuk do mund të bënin asgjë në lidhje me projektin.
Që ju fituat “Eurimages”, çfarë të mire i sollët Shqipërisë?
Sigurisht që “Amnistia”, si prodhimi i parë shqiptar që fitoi në “Eurimages” dhe që përfundoi e u mbyll në kohë rekord i ka habitur personalitetet në Strasburg dhe rrjedhimisht i dha pothuaj pasaportën çdo projekti shqiptar që vinte më pas. “Amnistia” ishte garancia më e madhe se shqiptarët mund të realizojnë projekte dinjitoze dhe në kohë tepër të shkurtër.
A mundet sot që arti t’i paraprijë evoluimit shoqëror, apo zhvillimi i artit varet në një shkallë të madhe edhe nga ecuria ekonomike e shoqërisë?
Të dyja janë të lidhura me njëra-tjetrën e shkojnë paralel. Vendet e zhvilluara ekonomikisht kanë edhe art të madh, po jo gjithnjë kjo është e dhënë njëherë e përgjithmonë. Pra ka edhe vende të vogla ku arti zakonisht është në një nivel tepër të lartë. P.sh. Irani ka kinematografinë nga më të suksesshmet në botë edhe pse nuk është vendi më i zhvilluar ekonomikisht ose se ka një regjim obskurantist, që pengon artistët të krijojnë të lirë. Ose kinematografia turke, që vitet e fundit po prek majat e sukseseve në botë.
Ç’do të thotë sukses në art?
Mendoj se, mbi të gjitha, jo të flasin mirë për punën tënde, por puna jote të shkaktojë reaksion me shpresën se mund të lëvizin gjërat. Arti është lëvizje dhe si i tillë mund të shkaktojë vetëm progres për shoqërinë, dhe suksesi është kur arti i hap horizonte të reja shoqërisë. Por mos harro, arti edhe emancipon vetë shoqërinë. Arti shpreh edhe ndërgjegjen e shoqërisë.
Suksesi në art është kurorëzimi i shumës së përpjekjeve apo shënon fillimin e një cilësie të re në krijimtari?
Është çdo herë një fillim i ri. Në momentin që je në skenë duke marrë një çmim, cilido të jetë ai, ti mendon punën e nesërme, mendon se e gjitha mund të jetë një gënjeshtër kjo, pra ajo që ia vlen është vetëm projekti i ri që ndërkohë ka filluar në kokën tënde... e kështu me radhë.
Që të filloni të prodhoni një film, çfarë është e nevojshme?
Një ide... një tregim... një skenar... miq të ngushtë që besojnë te ty. Asgjë tjetër. Çdo gjë tjetër vjen.
“Të njohësh” në art, ç’do të thotë? Po në jetë?
Të njohësh në art do të thotë të njohësh në jetë. Janë të lidhura me njëra-tjetrën. Jeta paraprin sigurisht, në një moment ti beson se e ke kapur atë që do të fiksosh. Në fakt, në momentin që e përpunon (bën film, muzikë, pikturë, teatër) ti je në kohë zero..jeta ndërkohë nuk përpunon asgjë...vetëm rrjedh dhe sërish ti ke mbetur pas. Është një lojë shpesh e këndshme, por më shumë e dhimbshme, ose shpesh e qetë se tekefundit, kështu janë gjërat, kjo është jeta, “taksa” e njohjes.
Çfarë kërkoni nga vetja? Po nga të tjerët?
Nuk e di ç’kërkoj nga vetja. E meqë gjithçka e nis nga vetja, nuk di as ç’kërkoj te të tjerët. Ka një hendek të madh të bindësh të tjerët ose të kërkosh të jenë në një interval me ty. Është e pamundur, totalisht e pamundur. Shpesh u them aktorëve të përpiqen të hyjnë në mendjen time se kjo lehtëson punën dhe me disa ia kam arritur qëllimit, i bëjnë në heshtje e saktë gjërat dhe kjo do të thotë se i janë afruar shumë konceptit tim sesi i hartoj unë gjërat. Kjo ka ndodhur me dy aktorë, Luli Bitrin dhe Mirela Naskën, që me sy më kuptojnë se ç’kërkoj. Regjisori shpesh lodhet të shpjegojë... të shpjegojë... të shpjegojë pa fund.
Kënaqësia më e madhe është kur intervalet në punë arrijnë të njëjtat nivele dhe krijimi është vërtet një ceremoni e shenjtë, njësoj si në kultet fetare, pa fjalë.
Cili është “dështimi” në punën tuaj?
Të mos arrij të tejçoj mendimin tim te shikuesi, ose më saktë ai të keqkuptojë filmin. Kjo do të thotë se diku as unë nuk jam në rregull, se diku mund të kem gabuar ose së fundmi, nuk kam qenë unë tepër i qartë me veten kur kam punuar.
Suksesi nga ana ekonomike e një krijimi kinematografik, a njësohet kurdoherë me ngacmimin e interesimit të njerëzve?
Është pyetja që më bën gjithnjë nëna ime, nëse kam arritur të fitoj diçka nga filmat ose jo. Është normale, mendoj, sepse jetojmë në një jetë racionale, e cila ka disa kushte që janë të lidhura direkt me të ardhurat ekonomike.
Imagjinojeni veten një dashamirës i kinemasë dhe kërkoni të shikoni një film. Çfarë prisni dhe çfarë kërkoni nga filmi që do të shikoni? Këto interesa, a janë të përbashkëta, paskëtaj, edhe si regjisor që jeni?
Kur shoh një film, jam i ndikuar pak a shumë nga krijuesi, subjekti etj. Por ka ndodhur që të shoh filma që nuk janë absolutisht të nivelit të lartë kulturor... p.sh. mbaj mend kur kam çuar për herë të parë në kinema vajzën time 4 vjeçe dhe pamë një film vizatimor ku u shqyem të dy së qeshuri me heronjtë komikë që bënin aventura të këndshme dhe që unë në fakt kisha harruar profesionin dhe isha njeri, madje po aq sa vajza ime, 4 vjeçe e qeshja me të. Këto raste janë relaksuese për mua dhe e bëj shpesh.
Cila ka qenë kënaqësia më e madhe e jetës suaj, që ju ka dhënë puna juaj krijuese e filmit?
Në fakt, 3 janari i këtij viti. Me një telefonatë më njoftuan se “Amnistia” ishte përzgjedhur në Festivalin e Berlinit. U ndjeva shumë mirë.
Do të doja të më përshkruanit zhgënjimin që keni ndjerë në punën tuaj.
Çdo projekt imi për film është rrezuar respektivisht nga dy herë nga Bordi i Qendrës Kombëtare të Filmit. “Katoj”, “Busulla” dhe “Amnistia” përbëjnë 6 mospranime, në të cilat jam zhgënjyer profesionalisht me mosprofesionalizmin.
Më thatë, në bisedën e lirë, që dikur ju kishit vënë peng shtëpinë e prindërve për një hua që morët për të prodhuar një film, dhe nëna juaj, akoma nuk e di. Sikur të kishit dështuar, dhe të kishit humbur shtëpinë, a ishit të ndërgjegjshëm për pasojat? Apo entuziazmi i punës - sidomos në krijimtari - nuk ju lë kohë të gjykoni pasojat?
Kisha marrë parasysh gjithçka. Por tek e fundit, jeta nuk është matematikë, por së pari risk. Një risk i madh. Jeta i takon atyre që guxojnë dhe unë, kur nis një punë, nuk mendoj në mënyrë llogaritare. Nuk jam ekonomist. Përzihem me punën dhe krijoj instinktivisht, sepse arti nuk është logjikë, por instinkt, ndjesi.
Ndokush, artin, dhe sidomos kinematografinë - aktorë, regjisorë, prodhues etj., e imagjinon vetëm ato çaste të fleshit të fotografëve, atë buzëqeshje triumfi, atë famë VIP-ash, që i mbulon. Cila është bota e vërtetë e njerëzve të kinematografisë? Ju pyes, sepse shumë, e sidomos të rinjtë, ëndërrojnë që një ditë të bëhen të famshëm si ...ata, sepse – kujtojnë - jeta e vërtetë është (vetëm) ajo.
Do t’ju përmend vetëm atë që i them vajzës sime, e cila do të bëhet aktore dhe që pikërisht, shtysën e ka (edhe pse ka interpretuar në pesë filma) nga gjithë ky glamur që ekziston e që ju i përmendët. I them, pra, shpesh se që të arrijnë artistët të shkelin në atë tapet të kuq e të fotografohen disa minuta etj., etj., kanë derdhur kaq djersë sa nuk mund të imagjinohet. Ajo famë vjen, në radhë të parë, nga puna që ke bërë, sa më mirë ta bësh atë, aq më të lehta janë më pas gjërat. Por sigurisht edhe të jetosh të gjitha këto është shumë bukur. Është shumë bukur të të presin me shoqërues në aeroporte me emrin tënd në tabelë, është shumë bukur të të shoqërojnë në intervista, të fotografojnë, të shohësh star-e që ti i adhuron, madje që nga fëmijëria, të fotografohesh njerëzisht e thjesht me ta, të shkruajnë artikuj për filmin tënd në gazetat më prestigjioze, të të pyesin për kinemanë dhe vendin tënd, të japësh autografe... gjithçka është shumë e bukur. Por, kjo ka ardhur pas gjithë atij vitaliteti pune që ti ke derdhur për të shkelur deri këtu.
Nga ndonjë përvojë personale, mund të më thoni raportin që ekziston (nuk e besoj se mund ta mohoni apo anashkaloni) midis krijuesve (p.sh në kinematografi ku ju jeni) dhe pushtetit ekzekutiv?
Gjërat fitohen. Gjithkush mund të justifikohet se nuk të njeh, nuk njeh punën tënde dhe ti duhet t’i bindësh me nivelin e krijimtarisë. Ju përmendët fjalën “pushtet”. Pra diku duhet të jesh, me pushtetin ose në opozitë me të. Artisti nuk ka sesi të jetë, veçse në opozitë me pushtetin, ky është mëkati, por edhe bekimi i tij.
Sa ju ndihmon dhe sa ju pengon kjo varësi në ecurinë krijuese?
Si çdo taksë që duhet të paguash. Por sado që të pengojnë, artisti që ka ç’të thotë me punën e vet, ecën përpara.
Në art, p.sh në kinematografi, ku ju kontribuoni, çfarë kërkojmë të arrijmë. Famën personale, dhe s’ka asgjë të keqe dhe egoiste, tek e fundit? Apo kontributin (personal) që kërkojmë të japim për hir të së mirës së përgjithshme?
Mendoj pak nga të dyja, por më shumë e dyta. Ose më saktë unë jam me të dytën, me kontributin personal dhe mbi të gjitha, përgjegjësinë për problemet që kalon shoqëria ku jetoj.
Dhe cila është kjo e mirë e përgjithshme që duam të kontribuojmë me përpjekjet personale?
E vërteta dhe syri i ftohtë me të cilin duhet ta vështrojmë. Pa kompromise, pa kthim shpine, pa zhurmë.
Përtej asaj kënaqësie që keni dhënë te të tjerët, përtej asaj të mire materiale që keni kontribuar për njerëzit tuaj, a ju ka rastisur, që dikush, i afërm, familjarë, shokë, i njohur, ju ka pyetur ndonjëherë “a ndihesh i lodhur?”, “a u lodhe”?
Këtë fjalë ma ka thënë vetëm një njeri në jetë. Dhe kjo është Nëna ime...
Faleminderit për bashkëbisedimin.
Edhe unë ju falënderoj.
Kam realizuar katër filma të shkurtër dhe filmin tim të parë të gjatë “Amnistia”, përkatësisht “Katoj”, në vitin 2002, “Gaz”, në 2006-n, “Busulla” në vitin 2007, një histori dashurie në 2009-n dhe në vitin 2011, filmin “Amnistia”.
Në cilat festivale ndërkombëtare keni marrë pjesë dhe çfarë vlerësimi keni marrë?
Filmat e mi të shkurtër kanë marrë pjesë në mbi 45 festivale ndërkombëtare në të gjithë botën dhe janë laureuar me 13 çmime, midis të cilëve Çmimi i 3 i Ministrisë së Kulturës në Festivalin e Selanikut, 4 çmime në Festivalin e Dramës, Çmimi Ballkanik, Regjia më e Mirë e Festivalit, Çmimi i Kritikëve të Kinematografisë dhe Artit, Çmimi Special i Jurisë, Çmimi i 2 në Festivalin e Sidnei në Australi, Çmimin Cinecinecourt në Montpellier në Francë, Çmimin e Jurisë në Siena në Itali, Çmimin Special të Jurisë në Marok, Filmi më i Mirë Shqiptar në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Tiranë dhe Filmi më i Mirë Alternativ i Festivalit Shqiptar të Filmit, “The Best Fiction” përsëri dy vjet më vonë, po në Tiranë.
Disa nga vlerësimet e kritikëve të huaj të botuara në shtypin e huaj për filmat e Bujar Alimanit...
“Amnistia” nuk do të harrohet, sikur edhe vetëm për arsye të portreteve në film. Luli Bitri, ulur në autobus, me kokën mbështetur në anë, i ngjan një Shën Mërie. Përkundër në fytyrën e pamjen e frikësuar të Karafil Shenës, dallohen shenjat e pashlyeshme që ka lënë zhgënjimi, derisa takimi me Elsën fshin shumë thjesht melankolinë dhe zemëratën.
Hans Joerg Roche - FRANKFURTER ALLGEMEINE
“Përdorimi i ngjyrave, i realizuar nga Alimani, sidomos në skenat e burgut, të kujtojnë pikturat e Edwart Hopper. Pikturon në mënyrë unike realizmin, vetminë e personazheve të tij... Regjisori nuk krijon vetëm një panoramë të shoqërisë shqiptare, por rrëfen një histori erotike të ndërthurur me elementë tragjedie”.
Anna Hoffman – BERLINALE
“Regjisori Bujar Alimani, edhe pse në filmin e tij të parë të gjatë tregon se disponon eksperiencë, pasi realizon me saktësi të madhe të gjitha skenat, duke i dhënë filmit një ton lirik”.
Alison Frank - THE MOVIN GARTS
Bujar Alimani përbën - ndoshta – një përjashtim nga ditari i emigracionit të shqiptarëve në Greqi. Bujari ishte emigranti i atyre ditëve të para të vërshimit të shqiptarëve përtej kufirit. Drejt së panjohurës. Drejt pasigurisë. I shtyrë më shumë nga instinkti i kërkimit të një mundësie të një gjetjeje të një jete më të mirë. Përjashtimi – që përmendëm, i Bujar Alimanit, përbën atë përpjekje të tij që të ringrihej me këmbët e dëshirave dhe të talentit dhe të kërkonte Fatin e mirë të Jetës, jo duke iu nënshtruar rrethanave, por duke e ndërtuar Fatin e mirë në përpjekje që të realizonte ëndrrat e Jetës të tij. Regjisurën në kinematografi.
Çmimi i vlerësimit të talentit të regjisorit emigrant shqiptar Bujar Alimani, nuk janë ato çmime në festivale ndërkombëtare filmash. Por unë do të thosha ajo përpjekje e Njeriut Bujar Alimani që ditën punon me “merokamë”, për të nxjerrë bukën e familjes në një biznes grek dhe kohën tjetër të lirë ia përkushton pasionit, talentit. Regjisurës.
Ky është ai përjashtimi i Shëmbëlltyrës të regjisorit Bujar Alimani nga e përditshmja e ditarit të emigrantëve shqiptarë në Greqi. Sepse, - siç na e pohoi edhe vetë Bujari filozofinë që e udhëheq në jetën e tij - kush guxon, ka fituar edhe Jetën.
Në kohët që jetojmë, ndoshta unë do t’i quaja utopi, përpjekjet tuaja për të realizuar filma, kur ndërkohë ju nuk keni mundësi ekonomike?
Nuk mund ta mendoj veten ndonjëherë të mos realizoj filma. Nuk kam jetuar ndonjëherë në kushte ideale, kështu që të punuarit për mua, madje në kohë të vështira, ka qenë një fakt real dhe më ka shoqëruar gjithnjë. Nuk ka ndryshuar asgjë në jetën time që kur mbaj mend veten. Përveç faktit se jam rritur dhe i mendoj gjërat më ndryshe, por kjo nuk ndikohet gjithmonë nga faktori ekonomik. Përveç të tjerave nuk kam reshtur kurrë së kërkuari burimet financiare kudo qofshin ato, kjo sigurisht me taksë të madhe kohën që shpenzoj.
Çfarë është i aftë të sakrifikojë nga vetvetja ndokush për të arritur qëllimin, kur ndërkohë për shumëkush, kjo arritje do të ishte tejet e pamundur?
Sakrifica është çështje tejet private që do të thotë se gjithkush sakrifikon atë që i duket më normale. Ka artistë që, për hir të artit të tyre, u vetëvranë, ka të tjerë që nuk japin asnjë qindarkë për të bërë atë që duan, duke pritur gjithnjë që dikush tjetër të ndihmojë... Por arti është investim, është si puna e bujkut që nuk rresht kurrë së punuari një tokë, e cila në një moment, dikur në një stinë nuk mund të mos japë prodhim. Jo të gjithë ne presim gjithnjë këtë stinë, e cila në shumë raste edhe mund të vonojë, por që kurrë nuk harron të vijë.
Pasioni dhe vullneti, si shtysat e botës së brendshme të njeriut, a mjaftojnë që të krijojmë, gjithkush nga ne, atë besim te vetja dhe kësisoj të përpiqemi të realizojmë qëllimin që i përcaktojmë asaj?
Pasioni dhe vullneti nuk mund të bëjnë asgjë pa pikën e tretë të trekëndëshit magjik, besimin. Besimi është i pari në këtë histori, është ai që nuk të braktis kurrë, ai që të bën të ndihesh se vlen, se dikur do ia arrish qëllimit. Besimi të bën të mos dëgjosh “sirenat” majtas-djathtas dhe ndihmon që sytë të shohin tej horizontit. Të tjerat janë çështje “gërvishtjeje lëkure”, trauma të lehta që shërohen shpejt...
Çfarë është arti, - kam parasysh atë gjini të tij ku ndokush ka pasionin, ka interesin dhe njësohet bota e brendshme e tij, - dhe a mundet që arti të përcaktojë edhe qëllimin e jetës për njeriun?
Arti është nevojë, një nevojë e brendshme për të thënë diçka në një formë të përcaktuar, ose të papërcaktuar, në një mënyrë tënden në rastin më të mirë, të paparë deri atëherë, të veçantë, të ndryshme, e cila shpreh një pjesë të realitetit dhe flet rreth tij.
Dua t’ju pyes. Sot, njerëzit, a janë të interesuar për arritjet e artit, apo i shqetëson më shumë ankthi ekonomik?
Varet. Varet nga njeriu, shoqëria, vendi. Kriza ekonomike sigurisht na shqetëson të gjithëve, por njerëzit kanë krijuar edhe në kriza më të mëdha madje edhe në luftëra. Nuk mendoj se në vendet tona të vogla, interesohen shumë për artin.
Fitimi nga ju i “Eurimages” ishte arritje personale, apo rezultat i një bashkërendimi dhe një bashkëpunimi edhe me të interesuarit shtetërorë nga Shqipëria?
“Eurimages” është, në radhë të parë, arritje totalisht personale, imja dhe e dy bashkëprodhuesve dhe miqve të mi grekë dhe francezë. Vendet zyrtare më pas, d.m.th Shqipëria, Greqia dhe Franca normalisht e mbështetën dhe luajtën rol, po nëse ne nuk do kishim depozituar dosjen, shtetet nuk do mund të bënin asgjë në lidhje me projektin.
Që ju fituat “Eurimages”, çfarë të mire i sollët Shqipërisë?
Sigurisht që “Amnistia”, si prodhimi i parë shqiptar që fitoi në “Eurimages” dhe që përfundoi e u mbyll në kohë rekord i ka habitur personalitetet në Strasburg dhe rrjedhimisht i dha pothuaj pasaportën çdo projekti shqiptar që vinte më pas. “Amnistia” ishte garancia më e madhe se shqiptarët mund të realizojnë projekte dinjitoze dhe në kohë tepër të shkurtër.
A mundet sot që arti t’i paraprijë evoluimit shoqëror, apo zhvillimi i artit varet në një shkallë të madhe edhe nga ecuria ekonomike e shoqërisë?
Të dyja janë të lidhura me njëra-tjetrën e shkojnë paralel. Vendet e zhvilluara ekonomikisht kanë edhe art të madh, po jo gjithnjë kjo është e dhënë njëherë e përgjithmonë. Pra ka edhe vende të vogla ku arti zakonisht është në një nivel tepër të lartë. P.sh. Irani ka kinematografinë nga më të suksesshmet në botë edhe pse nuk është vendi më i zhvilluar ekonomikisht ose se ka një regjim obskurantist, që pengon artistët të krijojnë të lirë. Ose kinematografia turke, që vitet e fundit po prek majat e sukseseve në botë.
Ç’do të thotë sukses në art?
Mendoj se, mbi të gjitha, jo të flasin mirë për punën tënde, por puna jote të shkaktojë reaksion me shpresën se mund të lëvizin gjërat. Arti është lëvizje dhe si i tillë mund të shkaktojë vetëm progres për shoqërinë, dhe suksesi është kur arti i hap horizonte të reja shoqërisë. Por mos harro, arti edhe emancipon vetë shoqërinë. Arti shpreh edhe ndërgjegjen e shoqërisë.
Suksesi në art është kurorëzimi i shumës së përpjekjeve apo shënon fillimin e një cilësie të re në krijimtari?
Është çdo herë një fillim i ri. Në momentin që je në skenë duke marrë një çmim, cilido të jetë ai, ti mendon punën e nesërme, mendon se e gjitha mund të jetë një gënjeshtër kjo, pra ajo që ia vlen është vetëm projekti i ri që ndërkohë ka filluar në kokën tënde... e kështu me radhë.
Që të filloni të prodhoni një film, çfarë është e nevojshme?
Një ide... një tregim... një skenar... miq të ngushtë që besojnë te ty. Asgjë tjetër. Çdo gjë tjetër vjen.
“Të njohësh” në art, ç’do të thotë? Po në jetë?
Të njohësh në art do të thotë të njohësh në jetë. Janë të lidhura me njëra-tjetrën. Jeta paraprin sigurisht, në një moment ti beson se e ke kapur atë që do të fiksosh. Në fakt, në momentin që e përpunon (bën film, muzikë, pikturë, teatër) ti je në kohë zero..jeta ndërkohë nuk përpunon asgjë...vetëm rrjedh dhe sërish ti ke mbetur pas. Është një lojë shpesh e këndshme, por më shumë e dhimbshme, ose shpesh e qetë se tekefundit, kështu janë gjërat, kjo është jeta, “taksa” e njohjes.
Çfarë kërkoni nga vetja? Po nga të tjerët?
Nuk e di ç’kërkoj nga vetja. E meqë gjithçka e nis nga vetja, nuk di as ç’kërkoj te të tjerët. Ka një hendek të madh të bindësh të tjerët ose të kërkosh të jenë në një interval me ty. Është e pamundur, totalisht e pamundur. Shpesh u them aktorëve të përpiqen të hyjnë në mendjen time se kjo lehtëson punën dhe me disa ia kam arritur qëllimit, i bëjnë në heshtje e saktë gjërat dhe kjo do të thotë se i janë afruar shumë konceptit tim sesi i hartoj unë gjërat. Kjo ka ndodhur me dy aktorë, Luli Bitrin dhe Mirela Naskën, që me sy më kuptojnë se ç’kërkoj. Regjisori shpesh lodhet të shpjegojë... të shpjegojë... të shpjegojë pa fund.
Kënaqësia më e madhe është kur intervalet në punë arrijnë të njëjtat nivele dhe krijimi është vërtet një ceremoni e shenjtë, njësoj si në kultet fetare, pa fjalë.
Cili është “dështimi” në punën tuaj?
Të mos arrij të tejçoj mendimin tim te shikuesi, ose më saktë ai të keqkuptojë filmin. Kjo do të thotë se diku as unë nuk jam në rregull, se diku mund të kem gabuar ose së fundmi, nuk kam qenë unë tepër i qartë me veten kur kam punuar.
Suksesi nga ana ekonomike e një krijimi kinematografik, a njësohet kurdoherë me ngacmimin e interesimit të njerëzve?
Është pyetja që më bën gjithnjë nëna ime, nëse kam arritur të fitoj diçka nga filmat ose jo. Është normale, mendoj, sepse jetojmë në një jetë racionale, e cila ka disa kushte që janë të lidhura direkt me të ardhurat ekonomike.
Imagjinojeni veten një dashamirës i kinemasë dhe kërkoni të shikoni një film. Çfarë prisni dhe çfarë kërkoni nga filmi që do të shikoni? Këto interesa, a janë të përbashkëta, paskëtaj, edhe si regjisor që jeni?
Kur shoh një film, jam i ndikuar pak a shumë nga krijuesi, subjekti etj. Por ka ndodhur që të shoh filma që nuk janë absolutisht të nivelit të lartë kulturor... p.sh. mbaj mend kur kam çuar për herë të parë në kinema vajzën time 4 vjeçe dhe pamë një film vizatimor ku u shqyem të dy së qeshuri me heronjtë komikë që bënin aventura të këndshme dhe që unë në fakt kisha harruar profesionin dhe isha njeri, madje po aq sa vajza ime, 4 vjeçe e qeshja me të. Këto raste janë relaksuese për mua dhe e bëj shpesh.
Cila ka qenë kënaqësia më e madhe e jetës suaj, që ju ka dhënë puna juaj krijuese e filmit?
Në fakt, 3 janari i këtij viti. Me një telefonatë më njoftuan se “Amnistia” ishte përzgjedhur në Festivalin e Berlinit. U ndjeva shumë mirë.
Do të doja të më përshkruanit zhgënjimin që keni ndjerë në punën tuaj.
Çdo projekt imi për film është rrezuar respektivisht nga dy herë nga Bordi i Qendrës Kombëtare të Filmit. “Katoj”, “Busulla” dhe “Amnistia” përbëjnë 6 mospranime, në të cilat jam zhgënjyer profesionalisht me mosprofesionalizmin.
Më thatë, në bisedën e lirë, që dikur ju kishit vënë peng shtëpinë e prindërve për një hua që morët për të prodhuar një film, dhe nëna juaj, akoma nuk e di. Sikur të kishit dështuar, dhe të kishit humbur shtëpinë, a ishit të ndërgjegjshëm për pasojat? Apo entuziazmi i punës - sidomos në krijimtari - nuk ju lë kohë të gjykoni pasojat?
Kisha marrë parasysh gjithçka. Por tek e fundit, jeta nuk është matematikë, por së pari risk. Një risk i madh. Jeta i takon atyre që guxojnë dhe unë, kur nis një punë, nuk mendoj në mënyrë llogaritare. Nuk jam ekonomist. Përzihem me punën dhe krijoj instinktivisht, sepse arti nuk është logjikë, por instinkt, ndjesi.
Ndokush, artin, dhe sidomos kinematografinë - aktorë, regjisorë, prodhues etj., e imagjinon vetëm ato çaste të fleshit të fotografëve, atë buzëqeshje triumfi, atë famë VIP-ash, që i mbulon. Cila është bota e vërtetë e njerëzve të kinematografisë? Ju pyes, sepse shumë, e sidomos të rinjtë, ëndërrojnë që një ditë të bëhen të famshëm si ...ata, sepse – kujtojnë - jeta e vërtetë është (vetëm) ajo.
Do t’ju përmend vetëm atë që i them vajzës sime, e cila do të bëhet aktore dhe që pikërisht, shtysën e ka (edhe pse ka interpretuar në pesë filma) nga gjithë ky glamur që ekziston e që ju i përmendët. I them, pra, shpesh se që të arrijnë artistët të shkelin në atë tapet të kuq e të fotografohen disa minuta etj., etj., kanë derdhur kaq djersë sa nuk mund të imagjinohet. Ajo famë vjen, në radhë të parë, nga puna që ke bërë, sa më mirë ta bësh atë, aq më të lehta janë më pas gjërat. Por sigurisht edhe të jetosh të gjitha këto është shumë bukur. Është shumë bukur të të presin me shoqërues në aeroporte me emrin tënd në tabelë, është shumë bukur të të shoqërojnë në intervista, të fotografojnë, të shohësh star-e që ti i adhuron, madje që nga fëmijëria, të fotografohesh njerëzisht e thjesht me ta, të shkruajnë artikuj për filmin tënd në gazetat më prestigjioze, të të pyesin për kinemanë dhe vendin tënd, të japësh autografe... gjithçka është shumë e bukur. Por, kjo ka ardhur pas gjithë atij vitaliteti pune që ti ke derdhur për të shkelur deri këtu.
Nga ndonjë përvojë personale, mund të më thoni raportin që ekziston (nuk e besoj se mund ta mohoni apo anashkaloni) midis krijuesve (p.sh në kinematografi ku ju jeni) dhe pushtetit ekzekutiv?
Gjërat fitohen. Gjithkush mund të justifikohet se nuk të njeh, nuk njeh punën tënde dhe ti duhet t’i bindësh me nivelin e krijimtarisë. Ju përmendët fjalën “pushtet”. Pra diku duhet të jesh, me pushtetin ose në opozitë me të. Artisti nuk ka sesi të jetë, veçse në opozitë me pushtetin, ky është mëkati, por edhe bekimi i tij.
Sa ju ndihmon dhe sa ju pengon kjo varësi në ecurinë krijuese?
Si çdo taksë që duhet të paguash. Por sado që të pengojnë, artisti që ka ç’të thotë me punën e vet, ecën përpara.
Në art, p.sh në kinematografi, ku ju kontribuoni, çfarë kërkojmë të arrijmë. Famën personale, dhe s’ka asgjë të keqe dhe egoiste, tek e fundit? Apo kontributin (personal) që kërkojmë të japim për hir të së mirës së përgjithshme?
Mendoj pak nga të dyja, por më shumë e dyta. Ose më saktë unë jam me të dytën, me kontributin personal dhe mbi të gjitha, përgjegjësinë për problemet që kalon shoqëria ku jetoj.
Dhe cila është kjo e mirë e përgjithshme që duam të kontribuojmë me përpjekjet personale?
E vërteta dhe syri i ftohtë me të cilin duhet ta vështrojmë. Pa kompromise, pa kthim shpine, pa zhurmë.
Përtej asaj kënaqësie që keni dhënë te të tjerët, përtej asaj të mire materiale që keni kontribuar për njerëzit tuaj, a ju ka rastisur, që dikush, i afërm, familjarë, shokë, i njohur, ju ka pyetur ndonjëherë “a ndihesh i lodhur?”, “a u lodhe”?
Këtë fjalë ma ka thënë vetëm një njeri në jetë. Dhe kjo është Nëna ime...
Faleminderit për bashkëbisedimin.
Edhe unë ju falënderoj.
