nga Abdullah Konushevci
• Kulti i virgjëreshave qe shumë i gjallë në kulturën shqiptare, për të cilin dëshmojnë jo vetëm veprat e Durhamit, studimi i T. Vukanoviqit, por edhe toponimet e ndryshme, që kanë dalë pikërishit nga fjala çikë ‘virgjën’. Prandaj, qoftë Manastiri i Deviqit, qoftë Koretica, qoftë emërvendi Këzllar mund të shihen si një interpretatio slavica, përkatësisht graeca ose turca të toponimisë shqiptare
Dihet se në qytetërimin e lashtë grek Hestia, hyjnesha e vatrës, e bija e Kronit dhe e Reas, gëzonte një respekt të madh. Ndonëse e kërkojnë për grua Poseidoni dhe Apoloni, ajo mbeti virgjëreshë. Ajo qe personifikim i vatrës shtëpiake dhe i flakës së shenjtë, që rri ndezur pa pushuar në banesat dhe në tempujt. Ajo adhurohej edhe si mbrojtëse e familjeve, e qyteteve dhe e kolonive. Grekët, kur donin të themelonin një koloni, merrnin nga metropoli zjarrin e Hestias për të ndezur vatrën e atdheut të ri. Simbol i saj ishte flaka. Më vonë ajo fiton atribute të reja: paraqitet në një pozë madhështore me një pishtar dhe me një skeptër në dorë dhe me një vel mbi supet. Në Romë ajo identifikohej me hyjneshën e vatrës së shtëpisë, Vestën (Dhama, 114 & 115).
Kulti i virgjëreshës a virgjëreshave qe mjaft i gjallë edhe në kulturën shpirtërore shqiptare. Madje, edhe Kanuni, që qe në të vërtetë një mishërim juridik i organizimit patriarkal të shoqërisë shqiptare, para këtij kulti u tregu i epshëm, duke bërë koncesione të konsiderueshme. Kështu, Durham, në veprën e saj “Shqipëria e Epërme”, etj., e gjeti mjaft të gjallë kultin e virgjëreshës në Shqipëri. Ajo vë re se prishja e fejesës në djep mund të bëhej vetëm po qe se vajza do të betohej para dëshmitarëve se do të mbetej virgjëreshë për jetë të jetës. Lidhur me kultin e virgjëreshës në Malësinë e Madhe, ajo thekson: “Një vajzë që është betuar të mbetet virgjëreshë, ‘virgjën shqiptare’ në Malësinë e Madhe, në rast se i ati nuk lë pas ndonjë djalë, mund të trashëgojë tokën e saj dhe ta punojë. Me vdekjen e saj toka i takon mashkullit më të afërt, si trashëgimtar i babait të saj. Këto gra, si rregull, mbajnë rroba burrash dhe mund të mbajnë armë” (SHE, f.125). Veç përshkrimit të takimeve të ndryshme me ‘virgjinat shqiptare’, nga kjo vepër po veçojmë edhe një gojëdhanë: “Po ecnim përmes pyllit kur pamë anash një gur të madh. Një vajzë që na ishte aq e mirë, pothuaj shenjtore, kishte bërë be se do ta çonte atë gur në kishën e Berishës. Me ndihmën e mrekullisë ajo e mbajti një rrugë të gjatë, por këtu në pyll ajo dëgjoi zërin e fyllit të një bariu dhe ngriti sytë dhe e pa: ai ishte i pashëm. Ajo harroi ato punët e shenjta që i kishin marrë mendtë dhe e pushtuan tani mendime tokësore. Shkëmbi i ra nga kurrizi dhe kur u përpoq ta ngrinte përsëri, e pa se i kishte ikur fuqia dhe guri kishte mbetur aty edhe sot e kësaj dite” (SHE, 165).
Megjithatë, një trajtim më të denjë dhe më të hollësishëm kjo dijetare do t’i bëjë kultit të virgjëreshave në veprën “Prejardhja e disa fiseve dhe disa kanune e zakone të Ballkanit” (PFKZB): “Në Malësinë e Madhe, në rast se një burrë kishte shumë vajza e asnjë djalë, njëra prej tyre me dëshirën e tij mund të betohej për virgjëri e të quhej si djali i tij. Ai mund t’i linte trashëgim shtëpinë dhe tokën, për sa të ishte gjallë ajo, pastaj i kthehej trashëgimtarit mashkull më të afërt…
Në fiset e Dukagjinit, ku virgjëreshat nuk veshin petka burrash, ato gjatë gjithë jetës as nuk e trashëgojnë dot tokën e as e punojnë, si në Malësi të Madhe. Toka i kalon trashëguesit mashkull dhe ai duhet t’i paguajë virgjinës çdo vit 300 okë misër, 18 okë raki dhe 30 okë verë. Ajo mund ta detyrojë që t’ia paguajë, duke iu drejtuar Këshillit të Pleqve” (PFKZB, 481).
Ky kult, veç në Malësinë e Madhe, ka qenë i gjallë edhe në Drenicë, siç dëshmon edhe Tatomir Vukanoviq në veprën “Drenica, druga srpska Sveta Gora”, i cili thotë se ato njihen në popull me emrin virgjinat ose mashkulloret. Ai na jep edhe një shembull të një virgjëreshe, që veshet si mashkull, e cila nga Sala merr emrin Sali, meqenëse nuk pajtohet të martohet me burrin, që i kanë zgjedhur për fat të saj. (f. 138).
Ky kult i virgjëreshës, me sa duket, është një mbetëz e sistemit të materiarkatit dhe në thelb ka karakter pagan. Por, më vonë, nën ndikimin e kodit heroik, virgjëreshat u dalluan edhe heroina, kurse nën ndikimin e kodit religjioz: sipas Durhamit, shumica e tyre hynin në Urdhrin e Tretë të françeskanëve, ato fituan edhe tipare religjioze, shenjtëruese.
Në Shqipëri ekziston emërmali ose oronimi Mali i Çikës. Po ashtu, me sa dimë, ekziston në toponiminë shqiptare edhe emërvendi Shteg-Vashë.
Megjithatë, vëmendjen tonë ka tërhequr toponimi Çikatovë, dokumentuar si Çikotovo më 1455, si dhe toponimet e tjera përreth këtij fshati. Te ky toponim ne shohim shumësin e emrit çikë, sh. Çikat, zgjeruar me sufiksin –ova, që mund të jetë prapashtesë adverbiale sllave ose fjala turke ova ‘fushë’. Etimoligjikisht këtë fjalë ne e gjejmë të dalë nga trajta e tij mbiemërore e paçikur, e paprekur, e paprishur, siç e dëshmon edhe togfjalëshi latin virgo intacta. Këtë e pohojnë edhe ndërtimet e ndryshme: Nusja na doli çikë, na doli e virgjën, e paprekur; Ishte çikë, ishte e paprishur, e paçikur ‘intacta’. Manastiri i Deviqit, na thotë mendja, është vetëm një trajtë shqiptarizuese e shumësit të emrit devica ‘virgjën’, sh. device me palatalizimin a qiellzorzimin e rregullt të grupit ce > q. Për më tepër, si dihet, është ky manastir i murgeshave nga, vetiu, mund të kuptohet se është tempull i shenjtë i virgjëreshave. Madje, ky emërvend del i dokumentuar si Crkva Djevica (Vukanoviq, 23) që më 1455. Prandaj, ne e gjejmë një interpretatio serbica ose slavica të toponimit shqiptar Çikat + -ova. Një interpretatio greca ne e gjejmë te fshati tjetër Koreticë/Korroticë, ku fjala kora greqisht ka kuptimin e vashës ose të virgjëreshës.
Një interpretim turk të këtij kulti të virgjëreshave ne e hasim edhe te emërvendi Këzllar (tur. këzllar ‘çikat’) të sanxhakut të Trikallës/Tërhallës.
Meqenëse këto fshatra patën një zhvillim të bujshëm ekonomik, ato u zgjeruan, duke krijuar kështu Çikatovën e Vjetër dhe Çikatovën e Re, si dhe Koreticën e Epërme dhe Koreticën e Poshtme, problem ky më shumë i studimeve sociologjike dhe demografike. Nga aspekti gjuhësor, mund të thuhet se ato u zhvilluan sipas modelit antik Epirus Novus ‘Epiri i Ri’ dhe Epirus Vetus ‘Epiri i Vjetër’, si dhe Moesia Superior ‘Mezia e Epërme’ dhe Moesia Inferior ‘Mezia e Poshtme’.
Me një fjalë, të gjitha këto emërvende krijojnë një bashkësi toponimike leksemash të ndryshime, por kuptimesh të njëjta, duke zbuluar kështu larushinë e madhe të sistemit toponimik të Kosovës.
