I vetëburgosuri i artit. –

Nga Durim Abdullahu –

Që nga koha e regjimit ngjyrëkuq që e kishte burgosur, ai jeton në një bllok banesash të ndërtuara kaherë, në lagjen e Pazarit të Ri në Tiranë. Dy ditë më pas, ai do të bëhet 83 vjeç. Megjithëse njëri ndër artistët dhe intelektualët më aktiv shqiptar, deri tani, zëri i tij ka mbërritur në Prishtinë vetëm nëpërmjet ekranit të televizioneve nga Tirana.

Edhe kësaj radhe, Prishtinës do t’i flet po përmes ekranit televiziv, por siç vëren vetë ai që në krye të intervistës, kjo është hera e parë që intervistohet nga një media kosovare. Televizioni është KTV-ja (Kohavisioni), emisioni që do të transmetoj intervistën quhet CODEX, kurse gazetari është autori i këtyre rreshtave.

Sapo përshëndetemi, ai shpreh habi për saktësinë e ekipit televiziv. E kishim lënë të shkonim në ora 12:00 dhe ne kishim mbërritur një minutë para mesit të ditës. Shoqëruesja e ekipit tonë e cila edhe ka ndërmjetësuar intervistën, Alda Bardhyli, mundohet të më ndërgjegjësojë që janë të rralla rastet kur ai jep intervistë në banesën e tij ku edhe krijon. Ajo di shumçka nga jeta e tij, madje edhe ‘jetën e tij paralele’ siç sugjeron titulli i librit të sapobotuar prej saj “Maks Velo: Jetë paralele (Sipas raporteve të Sigurimit të Shtetit): Dokumentet sekrete të ndjekjes, hetimit, dënimit dhe burgut. Me parathënie dhe biseda me Alda Bardhylin”.

Ai është një libër që përmbledh 106 dokumente të përzgjedhura nga dosja e Sigurimit të Shtetit për Maks Velon gjatë viteve të regjimit komunist, kur ai ishte burgosur i akuzuar për agjitacion dhe propagandë.

Në të vërtetë, siç e kishte thënë vetë Velo, pak ditë para se të lirohej nga burgu më 1986, “unë për veten time e quaj dënimin tim të padrejtë, sepse jam i dënuar mbi bazë shpifjesh, por vetëm një gjë e kam pasur që kam qenë i pari pas artit modernist”, citohet Velo në një raport sekret të punëtorit operativ Pëllumb Sinoimeri dhe të shefit të seksionit I, Duro Sako.

Një i dënuar nga diktatura komuniste për pikturat e tij, gjithsej 249 vepra të konfiskuara dhe më pas të djegura në kaldajën e Gjykatës së Tiranës. Sipas formatit të emisionit, tre librat për të cilët ka zgjedhur të flas Velo, janë një roman artistik, një roman dokumentar dhe një vepër me kujtime. Por fillimisht, ai do na qeras me nga një gotë raki, të cilat i pijmë në këmbë, duke shëtitur në banesën e tij, në kërkim të këndit më të përshtatshëm për të xhiruar intervistën.

Të thuash se banesa e tij është kthyer në atelie, mbase nuk është përshkrimi më i saktë. Kjo pasi kur të gjendesh në të, vëren që më shumë se sa një banesë e shndërruar në atele, ke të bësh me një atele në të cilin jetohet. Shkallët që të ngjisin në të, e ndajnë atë në dy krahë, ku në të djathtin ka një dollap rrobash dhe një krevat poshtë mureve ngjyrëerrët që mbajnë disa nga piktuart e vetë Maksit, kurse në krahun e majtë, përveç një tavoline pune nga druri dhoma dominohet nga një raft i madh i mbushur dingas me libra dhe revista.

Ballkoni i banesës, është hapësira ku me sa duket ai pikturon. Nën dritën natyrale të diellit që ka bërë aq vapë në atë ambient disi të çrregullt, sheh dy kanavaca mbi të cilat qëndrojnë piktura me sa duket ende të papërfunduara. Veshjet e druvarëve kuksianë, më thotë ta kenë kthyer së fundmi te kubizmi. Maks Velo po i pikturon ata! Ai ka veshur një palë pantollona të bardha dhe një këmishë ngjyrëqielli, të dyja nga lini, për të përballuar vapën e ditës së fundit të gushtit. Ne ulemi në dy karrige të vjetra druri, kurse rafti me libra do të jetë sfondi i intervistës sonë. Të tre autorët e librave që ka përzgjedhur, ai i ka njohur dhe ka patur miqësi me ta.

I pari libër, mban dhe një shenjë prej vetë Velos pasi siç rrëfen që në fillim të intervistës, ai ishte bërë shkak për emërtimin e tij. Është një nga kryeveprat e letërsisë moderne shqipe: “Kronikë në gur”, romani i Ismail Kadaresë i botuar më 1971.

“Po ktheheshim të dy në mbrëmje, kur më thotë ‘Maksi prit një minut’. Shkoi lart, kthehet, kishte një gazetë ku kishte mbështjellë një libër të shtypur me makinë që ishte ende dorëshkrim. Dhe më thotë lexo dhe shiko ndonjë titull a ndonjë shtesë. Kështu që kam qenë lexuesi i parë i librit. E lexova dhe i sugjerova “Kronikë në gur” dhe ai pranoi.” Kështu rrëfen ai 47 vjet më pas historinë se si i kishte sugjeruar titullin “Kronikë në gur” mikut të tij, shkrimtarit Ismail Kadare atë kohë ende në ngritje e sipër si autor. Për Velon, “Kronikë në gur” është një kthesë në letërsinë shqipe ku në mënyrë instiktive, Kadare godet dy qytetet më të rëndësishme të kohës, Korçën dhe Shkodrën, me një qytet fantazmë, Gjirokastrën. Sipas tij, te ky roman, për herë të parë “Kadare i bën qejfin Enver Hoxhës”.

“Është gjeni i vërtetë” – vazhdon Velo teksa flet për Kadarenë, që nuk heziton ta quaj “shkrimtar të krimit”, duke e krahasuar me Agatha Christien, por me dallimin që ai “është shkrimtar i krimit botëror”. “I pëlqen që kontinentet të zihen, të vriten, të therren, të helmohen. Merret me krimin historik, me krimin e madh, i pëlqen Ismalit ta ndjek krimin, ku do të shkoj krimi në maksimum.” Në gjykimin e tij, asnjë shkrimtar – madje as turk – nuk e ka përshkruar më mirë Perandorinë Osmane se sa Kadare. Falë dy librave të tjerë për të cilët ka menduar të flas, pjesa tjetër e intervistës me Maks Velon, do të ketë për temë burgosjet e kohës së komunizmit. Janë kujtimet e At Zef Pllumit “Rrno vetëm për me tregue” dhe romani i Fatos Lubonjës “Ridënimi”.

I pari, një botim më i vjetër, i pari botim i kësaj vepre, të cilin mezi e kishim gjetur në bibliotekën e Maksit. Kurse i dyti, një ribotim i shtëpisë botuese KOHA, që unë e kasha marrë me vete nga Prishtina. Me Padër Zefin, priftin françeskan tashmë të ndjerë, Velo tregon të jetë njohur në burgun famëkeq të Spaçit, ku ai e kujton Zefin si shumë të tërhequr dhe të rezervuar. Në gjykimin e tij, rëndësia më e madhe e kujtimeve të Zef Pllumit, është pjesa e viteve të para të komunizmit dhe rrëfimet për klerin katolik. Teksa e kujton At Zefin, ai e kujton si një njeri të çuditshëm dhe shumë të qetë, që nuk linte përshtypjen që ishte aq i aftë. Letërsia e burgut, siç u referohet ai botimeve të librave me rrëfimet e të ish-të burgosurve të asaj epoke, është shumë e vështirë të shkruhet sipas Velos. Kjo pasi që sipas tij, secili mund të shkruaj kujtimet e tij, por është e vështirë të bësh letërsi.

Në historinë e librit të tretë, përveç autorit Fatos Lubonja, me të cilin ai kishte bashkëpunuar edhe te Komiteti i Helsinkit, Maks Velo kishte njohur edhe dy gazetarët që janë personazhe të romanit “Ridënimi”, Vangjel Lezho dhe Fadil Kokomani. Madje, ai kujton historinë e pushkatimit të tyre. “Isha aty kur i kanë ekzekutuar sepse po flija në katin e tretë dhe dëgjova, ishte ora dy e natës, bamm-bam dyert, i morën, ata bërtitën ‘shokë lamtumirë’ dhe në drake pastaj pamë nga dritarja që rrobat e tyre i dogjën.” Për të, romani dokumentar “Ridënimi” i Fatos Lubonjës, është një nga librat fundamental të letrsisë së burgut. Teksa i kthehemi librit me dokumente nga dosja e Sigurimit të Shtetit, ai thotë se këta lloj librash shpërfaqin një kompleks të shqiptarëve, pasi që sipas Velos, shqiptarët nuk duan të shohin vetën e tyre në pasqyrë asnjëherë. Kjo, si një problem me ndërgjegjën, ku njerëzit duan të marrin përfitimet e të keqes, por e keqja duan të mos merret vesh.

Me këtë gjykim etik për shoqërinë shqiptare, biseda jonë prej interviste merr fund, për të vazhduar në formën e një bisdede të lirshme, mes librave dhe pikturave që janë të vetmet mobilje dhe ‘takëme’ në banesën atele të Maks Velos. I kërkoj të më firmos librin e ‘jetës paralele’ të tij. Me një shkrim germëmadh dhe me një të shkruar të shpejtë e të shpenguar – krejt i natyrshëm për një piktor – ai shkruan: “Durimit, me respekt, Maks Velo, gusht 2018.” Ai kërkon nga kameramanët t’i heqin mikrofonin nga këmisha, teksa çohet në këmbë për të më treguar disa nga punimet e tij të fundit. Ikën diku për tu kthyer me katër piktura në dorë që i mbështet me radhë në karrige, për t’i flimuar kameramanët, teksa ai flet për to. Janë punë abstrakte, të bëra me tempera në një letër shumë kualitative të quajtur “Arsh” që ai thotë se prodhohet në Franacë nga pambuku dhe gjelatina e peshkut.

“Kam gjëra që më kanë ngelur Brenda me vite: 10 vjet, 50 vjet. Sikur kjo, që është abstragimi i natës së Shën Bartolemeut. Kurse, kjo është “Golgota”, ajo që Krishtit i vunë kryqin përsipër, dhe i thanë do ta çosh deri në majë të kodrës dhe do të mbërthejmë aty. Tani me këtë fantazon njeriu: vuajtja e njeriut, marrja e kryqit, rënia, ngritja, rënia përmbys. Me një fjalë, kjo është Golgota!” Kështu përfundon shpjegimi fjalëpak i Maks Velos për pikturat e tij të fundit, që ai nuk dëshiron t’i shpjegojë dhe aq shumë, pasi që siç e thotë dhe vetë, janë vepra abstrakte. Pas dy orësh bisedë largohemi nga banesa e këtij arkitetkti dhe piktori me një jetë aq të trazuar.

Përveç intervistës gjysmë orëshe dhe filmimeve të mëpastajme të veprave të tij, me vete kemi marrë edhe aromën e çuditshme të drurit të mobiljeve dhe bojërave të shtresuara në pikturat e vjetra dhe ato në bërje të Maks Velos. Përshëndetemi me shpresën për tu parë në Prishtinë, ku ai nuk ka pasur rast të ekspozojë ende pikturat e tij. Në makinë, rrugës për në Prishtinë, mendoj për intervistën, bisedën dhe në përgjithësi takimin me këtë njeri. Ç’fat?! I lindur në Paris, i burgosur për artin e tij, i kthyer në shkrimtar me krijimet letrare për burgun dhe i ‘burgosur’ në banesën e tij atele mes pikturave dhe librave të tij. Përballë fatalitetit të pashmangshëm të këtij fati, Maks Velo, më ngjau si një i ‘vetëburgosur’ i artirt të tij.

gazeta-Shqip.com