Dritë që vjen nga humnera. -Mbi librin e Drita Çomos. –
Nga Ismail Kadare
-Pjesë nga parathënia e Ismail KADARE, mbi librin e Drita Çomos, ndarë nga jeta në shkurt të vitit 1981.
Një natë shkurti të ftohtë të vitit 1981, në një nga dhomat e spitalit onkologjik të Tiranës, ndodhte një skenë dhembjeje, tepër e njohur në këto mjedise: përbri shtratit të një vajze të re njëzetetre vjeçare, që ishte në grahmat e fundit të jetës, nëna e saj, e kërrusur nga brenga bënte të vetmen gjë që shumica e të afërmve bëjnë në kësi rastesh, i lagte buzët.
Skena ishte diçka e përsëritur qindra herë në këtë ndërtesë të trishtë. E veçanta ishte se te dera e dhomës së vajzës që po jepte shpirt, nënën e mjeruar e prisnin në këmbë dy njerëz të policisë së fshehtë shqiptare. Ata nuk e fshihnin padurimin, madje njëri prej tyre i tha gruas të shpejtonte.
Edhe kjo nuk ishte e rrallë në Shqipërinë komuniste. Shpeshherë, ata që vinin për të parë të afërmit që jepnin shpirt në spitalet, ishin të internuar. Kështu që vinin të shoqëruar me roje dhe kohën e kishin tepër të kufizuar, madje duhej të falenderonin shtetin për zemërgjerësinë e treguar për dhënien e lejes. Shumë të tjerë, as që arrinin ta merrnin dot lejen, ose e merrnin tepër vonë, kur i sëmuri ndodhej ndërkaq nën dhé.
Gruaja kërkoi të rrinte edhe pak, por shoqëruesit, fare shpërfillës, e urdhëruan haptas të ngrihej.
Te dera ajo bëri përpjekjen e fundit: “Unë njoh Nexhmije Hoxhën. Më lejoni t’i telefonoj. Ajo është nënë dhe do të më kuptojë”.
Rojet qeshën me zë të lartë: “Si shumë lart e vrake. Dashke të shqetësosh edhe shoqen Nexhmije. Nuk thua faleminderit që të lamë edhe kaq”.
Gruaja uli kryet dhe doli.
Vajza që jepte shpirt në spitalin Onkologjik ishte Drita Çomo, një nga letraret më interesante të brezit të vet, por në atë kohë e panjohur krejtësisht, për arsyen e thjeshtë se të atin e kishte në burg dhe nënën në internim. Për ata që e shihnin, ishte thjesht një vajzë tepër e bukur, pakëz e trishtuar. Në udhën e jetës së saj i kishin dalë herët, tepër herët, dy nga përbindëshat më të zez të kohës: diktatura dhe kanceri.
Nëna, e cila nuk arriti dot t’i bindtte rojet për ta lënë edhe pakëz më shumë te kryet e vajzës, kishte qenë vite me radhë një nga gratë më të njohura e të fuqishme të vendit, anëtare e Byrosë Politike, portretin e së cilës, e mbanin njerëzit në duar, në festat e paradat e Një Majit.
Njëzetë vitet e internimit duhet t’i kishin mësuar shumë gjëra gruas, që kishte qenë dikur pranë majës së piramidës së pushtetit. Megjithatë, ajo natë shkurti, kur Gazi i Degës së Brendshme e çonte nëpër rrugët e errëta të Shqipërisë, drejt vendit të internimit, duhet t’ia ketë dhënë një zbulim të fundit për natyrën e shtetit e të regjimit, në mekanizmin e të cilit kishte bërë pjesë. Mijëra e mijëra familje të shqyera kështu për shkak të luftës së klasave. Fate të përmbysur, njerëz të ndarë përjetë për së gjalli, egërsi e skajshme, mungesë mëshire, çnjerëzi e ngritur në doktrinë.
Goditja e fatit, ajo që komunistët kishin gjithmonë dëshirë ta imitonin, kishte qenë mizore për gruan. Do të mjaftonte shumë më pak për t’i kujtuar gjithkujt se ka një kërcënim qiellor, që qëndron mbi dokrrat politike të çdo ngjyre, mbi pushtetin, paradat, byrotë politike dhe, natyrisht, mbi luftën e klasave.
Do të mjaftonte leximi i shkrimeve të vajzës, që nëna i mbante në çantën e saj, për të kuptuar se sa larg ishte bota komuniste nga bota e njeriut. Ndonëse të cunguara nga ankthi i kontrollit, ato shkrime jepnin fare qartë një tjetër botë. Mirëpo fati nuk ishte mjaftuar me gjymtimin e prozës dhe vjershave të vajzës. Ai kishte kërkuar më shumë: vetë krijuesen e tyre.