Gjergj Meta

Zhdukja e abacive si ndërprerja e rrugëtimit europian të shqiptarëve. –

Nga Gjergj Meta

Jaques le Goff, historiani medievalist më i shquar bashkëkohor, shkruan se “Gjurma e murgjërisë (benediktine sh.a) në jetën europiane është veçanërisht e fortë. Ajo është në fillimet e mësimit të shoqërisë së krishterë se si të përdorin organizimin e kohës. Murgjërit në fakt recitojnë së bashku lutjet ditën dhe natën, në orë të caktuara, tetë orët murgjërore apo kanonike. Mund t’u atribuojmë murgjërve edhe zanafillën e ndjeshmërisë së krishterë për një regjim dietik mirëfilli dhe të vërtetë … murgjërit fusin në jetën shoqërore një ritëm të jetës: kombinimin dhe ndërkëmbimin midis punës dhe kohës së lirë, ndërmjet lutjes dhe otium-it”. Po ashtu, sipas të njëjti autor, jo vetëm Benedikti nga Norcia apo Karli i madh meritojnë emërtimin “etërit e Europës”, por edhe Gregori i Madh i cili ishte edhe ai vetë murg benediktin para se të bëhej Papë e po ashtu ungjillëzoi Europën me anë të murgjërve. Pikërisht në saje të krishtërimit u tejkaluan të ashtuquajturat limes, kufijtë ndërmjet popujve barbarë dhe atyre romakë. Kështu u bë i mundur krijimi i një shoqërie europiane gjithëpërfshirëse. Është i padiskutueshëm edhe nga autorë të tjerë ky rol kaq i rëndësishëm i abacive benediktine për formësimin e idesë së Europës edhe pse jo një faktor totalizues. Kultura e lashtë greke dhe romake, e sjellë nëpërmjet Boecit, Casidorit dhe Izidorit të Siviljës, ishte kolona tjetër e formësimit të idesë së Europës.

Por le të vijmë në Shqipëri. Gjurmë të manastireve, apo thënë ndryshe abacive, në Shqipëri i gjejmë në relacionet e ndryshme që na kanë ardhur falë arkivave të Propaganda Fide dhe transkriptimit të tyre nga dy njerëz të cilëve historiografia shqiptare u ka një borxh të madh, e këta janë prof. Injac Zamputi dhe albanologu gjerman Peter Bartl. Nëpër këto relacione, e në studime të ndryshme, thuhet se Shqipëria paskësh patur shumë manastire dhe abaci në veri e në Shqipëri të mesme. Me gjithë këtë përmendje të abacive, askund nuk kemi gjetur dokumenta që dëshmojnë jetën e brendshme të këtyre manastireve, të çfarë lloji ishin e kujt dege i përkisnin, nëse ishin benediktine apo mund të ishin edhe baziliane (orientalë). Nuk kemi libra apo dorëshkrime që na vijnë nga këto abaci, përveç një shkrimi (ndoshta!) që do të citoj në fund. Nuk kemi emra abatësh të mëdhenj në krye të murgjërve apo përshkrime të shkollave abaciale, të mënyrës së tyre të jetesës e kështu me radhë. Ka ardhur deri në ditët tona vetëm ndonjë fjali aty-këtu, në relacionet e Propaganda Fides apo në Illyricum sacrum të Farlatit, për Abaci të sh’Llezhdrit në Dukagjin të Matit e në Selitë apo të Shëlbumit në Kthellë, Sh’Llezhdri në Orosh, apo ajo e Shpalit në Mirditë, Shëlbuemi në Rubik e në shumë vende të tjera, deri edhe Sari Salltik në Malin e Krujës e Shëmria në Mamurras apo ai i Sh’Llezhdrit ndërmjet Zejmenit dhe Pllanës. Por nuk na thuhet diçka më shumë, sikurse thuhet p.sh. për Montecassino apo Serra San Bruno e Camaldoli, për Clunny apo për Clairvaux. Asgjë! Një heshtje totale e dokumentave, së paku e atyre që njohim deri tani. Sikur dikush të kishte fshirë gjithçka në fillim të mijëvjeçarit të dytë apo diku aty nga çereku i parë i tij. Abacitë benediktine me Regula Benedicti, qenë, sikurse thamë më lart, një forcë e madhe shtytëse e zhvillimit kulturor, shpirtëror dhe politik të Europës. Sa u përket trevave tona, fryma që lëvizjet murgjërore sollën në Europë, si fjala vjen jeta shpirtërore, leximi i Shkrimit të Shenjtë nëpërmjet Lectio Divina, kënga gregoriane dhe përshpirtëria e të jetumit të kohës dhe hapësirës, qenë të munguarit e mëdhenj të jetës shqiptare në përgjithësi, e të asaj katolike në veçanti, përgjatë mijëvjeçarit të dytë. Kësisoj mund të themi se fryma evropiane mori arratinë nga Shqipëria e nuk po i kthehet ende sot e kësaj dite. Kisha katolike dhe katolikët u rrudhën deri në mbijetesë, numerikisht dhe kulturalisht. Iu desh të merren me gjuhën, atdheun, kufijtë, kulturën duke i parë si të vetmet rrugë mbijetese kombëtare dhe shpirtërore. Iu desh të gjenin hapësira për t’i mbijetuar asimilimit, dhe aty ku nuk ia dhanë hapësirat i mbajtën përdhuni duke sakrifikuar shumë.

Mirdita është emblema e kësaj sakrifice të skajshme, e destinuar të jetojë me shekuj e izoluar mes malesh e shkrepash, në varfëri e mjerim, vetëm për të pasur një hapësirë ku të ushtronte lirinë, vlerë të cilën të gjitha trevat e tjera e patën humbur. Jetoi për shekuj ashtu sikurse e përshkruan edhe Marin Bici, Arqipeshkëvi i Tivarit në relacionin e tij të vitit 1610: “Këta (mirditorët sh.a.) tue marrë rasën e vendeve të fshehta malore, përherë kanë qëndruar në liri pa iu nënshtrue zotnimit të turqve me të cilët kanë luftë të vazhdueshme e s’prajnë tui ra në plaçkitje, jo vetëm në Shqipni që asht n’anë të detit, por edhe në Serbi që asht thellë në tokë e arrin deri në Danub”. A mos vallë u shkëputëm nga Europa, pikërisht kur abacitë e fundit u mbyllën dhe në ta nuk mbeti asnjë murg, kur u dogjën apo u shkatërruan, kur murgjit ikën apo vdiqën për të mos u zëvendësuar më kurrë deri sot? A thua zhdukja e manastireve, që bënë mesjetën europiane duke i dhënë formë e duke e shoqëruar Europën drejt modernitetit, ia ndali hovin europian shoqërisë arbërore? Lumturisht dhe fatalisht dokumenti “i parë” i yni i shkruar, pas Formulës së Pagëzimit, mbeti edhe dokumenti i fundit i modernitetit, Meshari i Gjon Buzukut, i bërë pikërisht nga një murg benediktin. Pjesa tjetër ishte mbijetesë, një përpjekje për të shpëtuar çka mund të shpëtohej, për të ruajtur status quo-në, si me anë të veprave kateketike të shkrimtarëve kishtarë shqiptarë të mesjetës e po ashtu me anë të Koncilit të Arbënit në vitin 1703, që në thelbin e tij ishte një Koncil vetëm disiplinor. Ekzistencën e abacive unë e shoh ngushtë të lidhur me aspektin shpirtëror më shumë se sa me atë politik apo shoqëror. Dimensioni shpirtëror i shoqërisë shqiptare është sfida më e madhe që kemi pasur në shekuj e kemi ende përpara nesh. Zhdukja e manastireve dëmtoi rëndë këtë përmasë thelbësore të njeriut shqiptar. Bashkë me abacitë e zhdukura, u zhduk aftësia për të dëgjuar e për të heshtur, që do të thotë sipas meje se situata aktuale i ka rrënjët e thella e të largëta.

Gjergj Meta

Në këtë kohë konflikualiteti, zemërimi dhe inati, në kohë relacionesh virtuale apo të kushtëzuara nga ekonomia, lind nevoja e një dimensioni të thellë të jetës. E shoh këtu dhe kështu një përpjekje dhe një ëndërr për t’i dhënë hapësira oazesh shpirtërore jetës shqiptare, individëve dhe grupeve të caktuara. Ka nevojë për shumë hapësira ku të kultivohet dëgjimi dhe heshtja. Te ripërtëritja e abacive e manastireve, jo vetëm si tituj, por të banuara nga murgj, që luten dhe kujdesen shpirtërisht për njerëzit, shoh përgjigjen ndaj një nevoje të thellë të shumë njerëzve që jetojnë në dëshpërim e pesimizëm. Por jo vetëm. I shoh si qendra shtytëse të një zhvillimi shoqëror që nuk është vetëm ekonomik apo strukturor, por shpirtëror e i brendshëm. Në një realitet mulitkulturor e multifetar, këto hapësira mund të kthehen në vendtakime për një botë ku kufijtë nuk kthehen në mure, por në ura lidhëse. Shema – dëgjo është fjala e parë e dekalogut të urdhërimeve në Bibël, Obsculta, o fili = dëgjo o bir, është fjala e parë e rregullës benediktine. Vetëm në heshtje krijohet ajo hapësirë ku njerëzorja dhe hyjnorja, jo vetëm bashkëjetojnë, por edhe bashkëveprojnë. Heshtja mësohet me durim dhe me këmbëngulje, sidomos në këtë kohë zhurmash dhe kakofonie. Në heshtje dëgjohet. Në heshtje dëgjohen fjalë të pakapshme për veshin, por jo për zemrën.