Regjisori kroat do kishte dashur të vinte në Tiranë për të shfaqur premierën e "Posta kufitare", një film politik, i vendosur më 1987, në kufirin Maqedoni-Shqipëri. Sipas Grlic, ky është viti kur nis lufta e Miloshevicit, manipulimi i mendjeve që ai i rekrutoi në ushtri dhe ushtritë në luftë Si të bësh një film? Është titulli i një guide universitare që ka realizuar Rajko Grlic, profesor i Universitetit të Filmit të Ohajos, prej vitit 1993. Atëherë si të bësh një film? Regjisori që këto ditë po punon me studentët shqiptarë të Akademisë së Filmit "Marubi", përgjigjet drejtpërdrejt: "Tregoni atë histori që ju shqetëson, tregoni diçka që dëshpërimisht do doni ta ndani me të tjerët. Filmi është forma më e mirë për ta treguar atë që doni. Unë për vete nuk kam gjetur rrugë më të mirë se sa filmi për të treguar historitë e mia. Këtë besoj akoma."
Është hera e parë që Rajko Grlic (1947) vjen në Shqipëri. "Doja t'i jepja një mbështetje "Marubit". Sepse të drejtosh një shkollë filmi në një vend ku nuk ka kinema dhe industri filmi është shumë e rëndësishme për shpirtin e një vendi", thotë ai, pak para se të hyjë në mësim me studentët. Do kishte dashur të vinte në Tiranë më 2006 për të shfaqur këtu premierën e filmit "Posta kufitare", një film politik, i vendosur më 1987, në kufirin Maqedoni-Shqipëri. Sipas Grlic, ky është viti kur nis lufta e Miloshevicit, manipulimi i mendjeve që ai i rekrutoi në ushtri dhe ushtritë në luftë.
Grlic është dyshues ndaj politikës. Shqisa e tij antipolitike e ka origjinën në vitet e studimit për regji filmi në FAMU, Akademia e Filmit në Pragë. Jetoi Pranverën e Pragës, viti 1968 ndikoi në këndvështrimin e tij ndaj botës dhe ndaj utopisë social-komuniste.
"Të gjithë njerëzit janë të mirë në një shoqëri të keqe", "Të gjithë hanë njëri-tjetrin", "Ujë i pijshëm dhe liri", "Histori të egra", janë vetëm disa nga titujt dokumentarë që Grlic realizoi në Zagreb duke pasur përherë probleme me vijën politike dhe propagandën, marrëdhënie që ai e shpjegon në këtë intervistë për "Shekullin".
Shef i skenarit dhe anëtar për 14 vjet në këshillin artistik të Jadran Film, kompania më e madhe filmike në ish Jugosllavi, regjisor i filmave "If it kills me" (1975), "Bravo Maestro" (1978), "You love only once" (1981), "Three for happiness" (1987), "That summer of ëhite roses" (1989), "Charuga" (1991), "Josephine" (2002), "Border post", "Just between us", Rajko Grlic u largua drejt Amerikës dhe me rënien e regjimit të Tuxhmanit, u kthye për të punuar në Kroaci më 1999.
Zoti Grlic, para se të shkoni te studentët, na tregoni diçka për edukimin tuaj nga shkolla, familja, prindët.
Formim im bazë dhe ai që jam tani, e ka origjinën në shtëpinë dhe familjen time. Im at ishte filozof, autor librash. Nëna ishte gazetare dhe shkrimtare, hebreje në origjinë, nga Izraeli. Aty u rrita unë, në Zagreb. 14 vjeç mora për herë të parë kamerën në dorë dhe bëra filma amatorë. Nisa studimet për filozofi në Universitetin e Zagrebit, më 1966 u zhvendosa në Pragë. Ishin 5 vjet në FAMU që njihej si një nga shkollat më të mira për kinemanë.
Viti '68 ju gjeti në vendngjarje?
Ishin vite të trazuara. Më 1968 Praga u pushtua nga rusët. Unë bëja pjesë në Komitetin e grevës së Universitetit të Pragës. Ato ngjarje ndryshuan pikëpamjen time për jetën. Shpresat, utopitë, m'u zhdukën sa hap dhe mbyll sytë. Praga ishte shkollë e magjishme filmi dhe më vlejti po aq si shkollë për jetën. Mund të them se u rrita atje. Shkova 18-vjeçar.
Si ndikoi situata politike në mentalitetin e njeriut si ju që vinte nga Lindja dhe shkonte prapë në Lindje.
Praga ishte dhe më e Lindjes së Jugosllavia e asaj kohe.
Në zemër të ngjarjeve të rëndësishme që jetonte pjesa social-komuniste e Evropës, çfarë ndodhi me ju?
68-a ishte vit i çuditshëm për botën mbarë, që ndoshta më shumë se çdo gjë tjetër la shenjë te brezi im, sepse ishte një revolucion ideal i cili kurrë më dhe askund nuk ia doli mbanë. Atëkohë edhe im atë ishte pjesë e rretheve intelektuale dhe filozofëve evropianë si Herbert Marcuse, Leszek Kolakowski. Viti '68, ishte vit i çuditshëm në shumë nivele, ato pak shpresa që u ushqyen për socializmin, u shkatërruan. Çekët u përpoqën. Pranvera e Pragës ishte një nga pak përpjekjet serioze për ta zbutur socializmin.
Në zemër të ngjarjeve si këto, ty që je i uritur për botën që të rrethon, që sapo ke filluar të besosh tek kjo Pranverë e Pragës si e vetmja mënyrë për t'i shpëtuar marrëzive të socializmit, të shkërmoqet para syve gjithçka në pak muaj. Është kjo arsyeja pse pas asaj periudhe, unë nuk do t'i besoja më asnjë politikani, nuk do të isha kurrë anëtar i një partie. E humba virgjërinë në Pragë.
I dedikuat një dokumentar kësaj ngjarje?
Realizova një dokumentar që nuk u shfaq, vetëm se shumë vonë. I kushtohej studentëve të Pragës që vinin nga Jugosllavia, në vitin 1968: çfarë do të thoshte për ne ai vit. Është xhiruar pak muaj para hyrjes së trupave ruse. Aty shikon një tufë djelmoshash që shpresojnë se bota mund të ndryshojë.
Si ndodhi që 14 vjeç ju u afruat me kinemanë?
Keni dëgjuar se në çdo familje ka një "të marrë". Unë kisha një xhaxha, një shkencëtar i madh, Ljubisa Grlic, që jetonte në Gjenevë. Bashkë me disa miq të tij nisi të xhirojë ngjarje komike. I keni parasysh, këta shkencëtarë që punojnë 20 orë në ditë dhe papritur merren me diçka që s'ka të bëjë me punën e tyre.
Ai ishte i vetmi njeri që njihja dhe që kishte të bënte me filmin. Më la një kamera në dorë, më nxiti, më futi në kinematë e Zagrebit, me rrethin e miqve të tij "të marrë".
Kështu nisa "të luaj" me kamera.
Kur je 14 vjeç, fillon e bie në dashuri, shkruan vargje, këndon me kitarë me miqtë e tu. Unë mora kamerën, ndoshta, për të njëjtën arsye.
Një nga dokumentarët tuaj të hershëm, 1970, mban titullin: "Të gjithë njerëzit janë të mirë në një shoqëri të keqe".
Është një thënie nga shkrimtari amerikan Saroyan.
A mund të flisje me një gjuhë të tillë në ish-Jugosllavi?
Ai film nuk u shfaq kurrë në Jugosllavi.
Çfarë ndodhte?
Jugosllavia ka qenë shoqëri e çuditshme. Zyrtarisht ishte vend social-komunist, i udhëhequr nga një parti, nga një njeri i vetëm. Por në brendësi gjërat ishin ndryshe. Pas Pragës u ktheva në Zagreb. Xhirova dokumentarin e parë, ia propozova Televizionit të Zagrebit. Drejtuesi tha thjesht: as bëhet fjalë për ta transmetuar.
Duhet të lësh jashtë këtë dhe atë. I njëjti person më tha: do të xhirosh filma të tjerë? Për mua mund të xhirosh ç'të duash, por mos më shtrëngo sepse ka për të ndodhur një ditë që s'do të jem në gjendje t'i shfaq filmat e tu. Bëra tetë dokumentarë për të. Pra ishte një standard i dyfishtë. Së brendshmi kishte më shumë liri se së jashtmi.
Çfarë lloj gjuhe zhvilloi tek ju ky standard i dyfishtë?
Unë nuk u jam lutur kurrë, nuk kam bërë filma të atillë që vetëm të shfaqen. Për mua rëndësi kishte që të xhiroja filmin.
Po komunikimi me publikun?
Nuk e doja kompromisin kur ishte fjala për filma politikë. Të tjerët që realizova janë filma për njerëz që e jetojnë jetën në mënyra të çuditshme. Çdo televizion në botë nuk e pëlqen të vërtetën në ekran, sepse e vërteta i shqetëson. Televizioni ka nevojë për realitetin fals. Kështu që, në këtë drejtim, socializmi ishte si kapitalizmi. As njëri dhe as tjetri nuk e pëlqen të vërtetën në ekran.
Në këto kushte janë bërë dokumentarët që iu thashë. E di që Jugosllavia ka qenë krejt tjetër gjë në krahasim me Shqipërinë.Me fuqizimin e televizionit ra interesi për kinemanë. Politika kuptoi rolin e medias. Megjithatë gjendeshin mënyrat për të dalë nga kjo situatë.
Censura kishte ndonjë farë influence në veprën tuaj?
Televizioni ku punoja, më kishte ndaluar një sërë veprash. Më 1974 realizova filmin e parë artistik, "If it kills". Pas tij xhirova një tjetër që hyri në konkurrim në Kanë. Kuptova se për të fituar sigurinë dhe për të bërë filmat që do të bësh, duhet të kesh pak sukses jashtë dhe të mbushësh kinematë brenda. Për filmin "You love only once" që gjithashtu shkoi në Kanë, u deshën tri muaj bisedime me Komitetin Qendror: të shkoj a të mos shkoj.
Kishte një të mirë në ish Jugosllavi: e ndarë në republika siç ishte, Komiteti Qendror kishte në kontroll absolut secilën republikë. Po të kishe probleme, si unë në Kroaci, që filmin e radhës e bëra me kroatë, por producentët ishin serbë, mund të shkoje në një republikë tjetër. Ndërsa për të rinjtë e sotëm që jetojnë në ato shtete të vogla, është më e vështirë.
Ne mësuam truke për të mbijetuar dhe për të mos bërë kompromise për filmat tanë.
Si e shpjegoni që kjo përvojë e mirë është bjerrë në kinemanë që bëhet sot në ish Jugosllavi?
Kohët ndryshojnë, njerëzit kanë kaluar vështirësi. Kurse kritika në mënyrë të dëshpërueshme përpiqet të provojë që në vitet tetëdhjetë, në vendet e Bllokut Socialist, Poloni, Çekosllovaki, Jugosllavi, regjisorët zhvilluan një gjuhë metaforike, që thoshte diçka por nuk fliste drejtpërdrejtë. As jam fare dakord. Këto janë gjepura. Ishte koha kur njerëzit kështu komunikonin: nuk ka qenë gjë e qëllimshme përcjellja e mesazheve sekrete nëpërmjet gjuhës metaforike. Jo, ishin histori realiste.
Filmi i parë dhe i fundit i juaji, ka diçka që i lidh?
"If it kills" është konsideruar në atë kohë si film eksperimental, me strukturë të çuditshme. I fundit, "Just between us" është për borgjezinë e vogël. Në të dy filmat është i njëjti qytet, Zagrebi, janë të njëjtët njerëz, por dyzet vjet më vonë. Ata kanë ndryshuar, unë kam ndryshuar, historia ndryshon. Në vitet tetëdhjetë Zagrebi ka qenë më shumë sesa sot pjesë e kulturës evropiane, me muzikën, letërsinë, kinemanë. Shumë të rinj janë larguar gjatë viteve të luftës. Kurse brezi im, aktualisht, nuk ka ndonjë peshë në jetën e qytetit.
Ne po kthehemi, jemi pleq, kemi një jetë të dyfishtë. Më vjen keq që qytetit i ka ikur "lulja e moshës".
Qyteti është bosh pa memorien?
Çdo vend i ri në mënyrë të dëshpërueshme përpiqet t'i presë lidhjet me kujtesën. Është si gruaja e re që vjen në shtëpinë e burrit dhe përpiqet t'i këpusë kujtimet nga jeta e saj e mëparshme.
E njëjta gjë ka ndodhur me të rinjtë tanë. Në fillim ata hoqën emrat tanë nga enciklopeditë, por pak nga pak po i kthejnë sytë nga e shkuara. Kanë filluar të na pyesin se çfarë ka ndodhur. Kështu pra, me të shkuarën mund të ndahesh vetëm përkohësisht. Është e pamundur ta shkulësh nga rrënjët.
Në filmin "Posta kufitare", Shqipëria është një armik që merret seriozisht, por që nuk ka gjasë të sulmojë kurrë...
...më pyesni për fobinë shqiptare në ish Jugosllavi? Çdo vend ka nevojë të ketë një armik për të qenë. Është njëlloj si me njerëzi: ata kanë nevojë gjithashtu të kenë përballë një armik të mirë.
Në këtë rast është fjala se si mund ta shohë filmi politik politikën.
Nuk kisha xhiruar për 15 vjet në Jugosllavi. Kur u ktheva pyesja veten pse po kthehem, pse duhet të bëj film aty.
Kisha nevojë të tregoja çfarë na kishte ndodhur. Nuk doja të bëja një tip filmi lufte me djem të mirë në njërën anë dhe djem të këqinj në anën tjetër. U përpoqa të shkoj më tej, të gjej ku nisi dhe pse nisi lufta në ish Jugosllavi.
"Border post" është në të vërtetë një film që pyet se cila ishte gjendja shpirtërore e këtyre të rinjve në vitin 1987, vit kur unë mendoj se nisi lufta e Miloshevicit. Pse ishte e lehtë t'i manipuloje ata dhe t'i shtyje në luftë. Po i fute njerëzit në luftë pastaj gjërat ndodhin: vrasje, vjedhje, fatkeqësi.
"Border post" është një ishull i izoluar ushtarësh dhe Shqipëria është përdorur si pretekst, sepse armiku gjithmonë përdoret si pretekst.
Kam dashur shumë që ky film ta kishte premierën botërore në Tiranë. Kjo nuk u bë e mundur. U shfaq vetëm para disa ditësh për studentët e "Marubit".
Është krijuar një rutinë me temën e luftës në kinemanë e ish Jugosllavisë.
U bënë vite që me këta filma palët përpiqen të provojnë se e drejta ishte në anën e tyre. E përdorin kinemanë për të njëjtin qëllim që e kanë përdorur në krye të herës vendet ish komuniste: për propagandë.
Në paktën në Kroaci ka ekzistuar një propagandë idiote. Pasoja? Humbëm publikun. Kush paguan biletë për të parë propagandë kur në ekran ka propagandë sa del e tepron? Kemi pasur publik të gjerë për filmat tanë deri në nëntëdhjetën. Filmat me temë familjen kanë qenë shumë të pëlqyer. Me futjen e filmave të luftës për propagandë audienca humbi. Ky problem ka zgjatur në ish Jugosllavi dhe këto dhjetë vitet e fundit vazhdojnë përpjekjet për të sjellë publikun në kinema. Është e vështirë sepse publiku nuk beson më. Ja ky është rezultati i propagandës me filmat e luftës. Tani ka të rinj që po bëjnë filma të mirë lufte dhe seriozë. Është e natyrshme, njëzet vjet më pas.
Filmi juaj i ri që shfaqet në "Marubi" është një përpjekje për të kuptuar dashurinë? Në njëfarë mënyre të gjithë filmat e mi janë për dashurinë. Pse ekziston gjë tjetër?
Dashuria dhe format e ndryshme të saj: dashuri për pushtet, për një grua, për një burrë. "Just between us" është një film për dashurinë dhe tradhtinë. Kam dëgjuar me mijëra histori për jetën e dyfishtë që bëjnë njerëzit dhe kisha premtuar që një ditë do të bëja një film për këtë. Natyra njerëzore dhe shoqëria që na rrethon: në këtë mes lundrojnë fatet tona. Filmi im i ri është për njerëzit e sotëm të cilët pretendojnë se nuk kanë të bëjnë fare me shoqërinë, me politikën. Ata thjesht jetojnë jetën e tyre. I përkasin klasës së mesme e cila është duke u zhdukur. E njëjta gjë po ndodh në Zagreb. Njerëzit po bëhen o shumë të pasur, o shumë të varfër.
Çfarë vlerësoni te Miki Manojlovic?
Ai ka luajtur te "Dashurojmë vetëm një herë" që ishte sukses i madh për të. Përherë të parë kishte rolin kryesor. Realizuam bashkë edhe dy filma të tjerë. Te filmi i fundit që bëmë bashkë, personazhi i tij është njeriu që përpiqet t'ia dalë me libidon dhe seksin. Mua më duket se ai është tipi ideal për ato histori ku një burrë në moshë përpiqet të luftojë me libidon e tij. Ndërsa dyzet vjet përpara interpretonte një djalosh të ri, të fortë, partizan. Dhe u bë seks simbol.
Është hera e parë që Rajko Grlic (1947) vjen në Shqipëri. "Doja t'i jepja një mbështetje "Marubit". Sepse të drejtosh një shkollë filmi në një vend ku nuk ka kinema dhe industri filmi është shumë e rëndësishme për shpirtin e një vendi", thotë ai, pak para se të hyjë në mësim me studentët. Do kishte dashur të vinte në Tiranë më 2006 për të shfaqur këtu premierën e filmit "Posta kufitare", një film politik, i vendosur më 1987, në kufirin Maqedoni-Shqipëri. Sipas Grlic, ky është viti kur nis lufta e Miloshevicit, manipulimi i mendjeve që ai i rekrutoi në ushtri dhe ushtritë në luftë.
Grlic është dyshues ndaj politikës. Shqisa e tij antipolitike e ka origjinën në vitet e studimit për regji filmi në FAMU, Akademia e Filmit në Pragë. Jetoi Pranverën e Pragës, viti 1968 ndikoi në këndvështrimin e tij ndaj botës dhe ndaj utopisë social-komuniste.
"Të gjithë njerëzit janë të mirë në një shoqëri të keqe", "Të gjithë hanë njëri-tjetrin", "Ujë i pijshëm dhe liri", "Histori të egra", janë vetëm disa nga titujt dokumentarë që Grlic realizoi në Zagreb duke pasur përherë probleme me vijën politike dhe propagandën, marrëdhënie që ai e shpjegon në këtë intervistë për "Shekullin".
Shef i skenarit dhe anëtar për 14 vjet në këshillin artistik të Jadran Film, kompania më e madhe filmike në ish Jugosllavi, regjisor i filmave "If it kills me" (1975), "Bravo Maestro" (1978), "You love only once" (1981), "Three for happiness" (1987), "That summer of ëhite roses" (1989), "Charuga" (1991), "Josephine" (2002), "Border post", "Just between us", Rajko Grlic u largua drejt Amerikës dhe me rënien e regjimit të Tuxhmanit, u kthye për të punuar në Kroaci më 1999.
Zoti Grlic, para se të shkoni te studentët, na tregoni diçka për edukimin tuaj nga shkolla, familja, prindët.
Formim im bazë dhe ai që jam tani, e ka origjinën në shtëpinë dhe familjen time. Im at ishte filozof, autor librash. Nëna ishte gazetare dhe shkrimtare, hebreje në origjinë, nga Izraeli. Aty u rrita unë, në Zagreb. 14 vjeç mora për herë të parë kamerën në dorë dhe bëra filma amatorë. Nisa studimet për filozofi në Universitetin e Zagrebit, më 1966 u zhvendosa në Pragë. Ishin 5 vjet në FAMU që njihej si një nga shkollat më të mira për kinemanë.
Viti '68 ju gjeti në vendngjarje?
Ishin vite të trazuara. Më 1968 Praga u pushtua nga rusët. Unë bëja pjesë në Komitetin e grevës së Universitetit të Pragës. Ato ngjarje ndryshuan pikëpamjen time për jetën. Shpresat, utopitë, m'u zhdukën sa hap dhe mbyll sytë. Praga ishte shkollë e magjishme filmi dhe më vlejti po aq si shkollë për jetën. Mund të them se u rrita atje. Shkova 18-vjeçar.
Si ndikoi situata politike në mentalitetin e njeriut si ju që vinte nga Lindja dhe shkonte prapë në Lindje.
Praga ishte dhe më e Lindjes së Jugosllavia e asaj kohe.
Në zemër të ngjarjeve të rëndësishme që jetonte pjesa social-komuniste e Evropës, çfarë ndodhi me ju?
68-a ishte vit i çuditshëm për botën mbarë, që ndoshta më shumë se çdo gjë tjetër la shenjë te brezi im, sepse ishte një revolucion ideal i cili kurrë më dhe askund nuk ia doli mbanë. Atëkohë edhe im atë ishte pjesë e rretheve intelektuale dhe filozofëve evropianë si Herbert Marcuse, Leszek Kolakowski. Viti '68, ishte vit i çuditshëm në shumë nivele, ato pak shpresa që u ushqyen për socializmin, u shkatërruan. Çekët u përpoqën. Pranvera e Pragës ishte një nga pak përpjekjet serioze për ta zbutur socializmin.
Në zemër të ngjarjeve si këto, ty që je i uritur për botën që të rrethon, që sapo ke filluar të besosh tek kjo Pranverë e Pragës si e vetmja mënyrë për t'i shpëtuar marrëzive të socializmit, të shkërmoqet para syve gjithçka në pak muaj. Është kjo arsyeja pse pas asaj periudhe, unë nuk do t'i besoja më asnjë politikani, nuk do të isha kurrë anëtar i një partie. E humba virgjërinë në Pragë.
I dedikuat një dokumentar kësaj ngjarje?
Realizova një dokumentar që nuk u shfaq, vetëm se shumë vonë. I kushtohej studentëve të Pragës që vinin nga Jugosllavia, në vitin 1968: çfarë do të thoshte për ne ai vit. Është xhiruar pak muaj para hyrjes së trupave ruse. Aty shikon një tufë djelmoshash që shpresojnë se bota mund të ndryshojë.
Si ndodhi që 14 vjeç ju u afruat me kinemanë?
Keni dëgjuar se në çdo familje ka një "të marrë". Unë kisha një xhaxha, një shkencëtar i madh, Ljubisa Grlic, që jetonte në Gjenevë. Bashkë me disa miq të tij nisi të xhirojë ngjarje komike. I keni parasysh, këta shkencëtarë që punojnë 20 orë në ditë dhe papritur merren me diçka që s'ka të bëjë me punën e tyre.
Ai ishte i vetmi njeri që njihja dhe që kishte të bënte me filmin. Më la një kamera në dorë, më nxiti, më futi në kinematë e Zagrebit, me rrethin e miqve të tij "të marrë".
Kështu nisa "të luaj" me kamera.
Kur je 14 vjeç, fillon e bie në dashuri, shkruan vargje, këndon me kitarë me miqtë e tu. Unë mora kamerën, ndoshta, për të njëjtën arsye.
Një nga dokumentarët tuaj të hershëm, 1970, mban titullin: "Të gjithë njerëzit janë të mirë në një shoqëri të keqe".
Është një thënie nga shkrimtari amerikan Saroyan.
A mund të flisje me një gjuhë të tillë në ish-Jugosllavi?
Ai film nuk u shfaq kurrë në Jugosllavi.
Çfarë ndodhte?
Jugosllavia ka qenë shoqëri e çuditshme. Zyrtarisht ishte vend social-komunist, i udhëhequr nga një parti, nga një njeri i vetëm. Por në brendësi gjërat ishin ndryshe. Pas Pragës u ktheva në Zagreb. Xhirova dokumentarin e parë, ia propozova Televizionit të Zagrebit. Drejtuesi tha thjesht: as bëhet fjalë për ta transmetuar.
Duhet të lësh jashtë këtë dhe atë. I njëjti person më tha: do të xhirosh filma të tjerë? Për mua mund të xhirosh ç'të duash, por mos më shtrëngo sepse ka për të ndodhur një ditë që s'do të jem në gjendje t'i shfaq filmat e tu. Bëra tetë dokumentarë për të. Pra ishte një standard i dyfishtë. Së brendshmi kishte më shumë liri se së jashtmi.
Çfarë lloj gjuhe zhvilloi tek ju ky standard i dyfishtë?
Unë nuk u jam lutur kurrë, nuk kam bërë filma të atillë që vetëm të shfaqen. Për mua rëndësi kishte që të xhiroja filmin.
Po komunikimi me publikun?
Nuk e doja kompromisin kur ishte fjala për filma politikë. Të tjerët që realizova janë filma për njerëz që e jetojnë jetën në mënyra të çuditshme. Çdo televizion në botë nuk e pëlqen të vërtetën në ekran, sepse e vërteta i shqetëson. Televizioni ka nevojë për realitetin fals. Kështu që, në këtë drejtim, socializmi ishte si kapitalizmi. As njëri dhe as tjetri nuk e pëlqen të vërtetën në ekran.
Në këto kushte janë bërë dokumentarët që iu thashë. E di që Jugosllavia ka qenë krejt tjetër gjë në krahasim me Shqipërinë.Me fuqizimin e televizionit ra interesi për kinemanë. Politika kuptoi rolin e medias. Megjithatë gjendeshin mënyrat për të dalë nga kjo situatë.
Censura kishte ndonjë farë influence në veprën tuaj?
Televizioni ku punoja, më kishte ndaluar një sërë veprash. Më 1974 realizova filmin e parë artistik, "If it kills". Pas tij xhirova një tjetër që hyri në konkurrim në Kanë. Kuptova se për të fituar sigurinë dhe për të bërë filmat që do të bësh, duhet të kesh pak sukses jashtë dhe të mbushësh kinematë brenda. Për filmin "You love only once" që gjithashtu shkoi në Kanë, u deshën tri muaj bisedime me Komitetin Qendror: të shkoj a të mos shkoj.
Kishte një të mirë në ish Jugosllavi: e ndarë në republika siç ishte, Komiteti Qendror kishte në kontroll absolut secilën republikë. Po të kishe probleme, si unë në Kroaci, që filmin e radhës e bëra me kroatë, por producentët ishin serbë, mund të shkoje në një republikë tjetër. Ndërsa për të rinjtë e sotëm që jetojnë në ato shtete të vogla, është më e vështirë.
Ne mësuam truke për të mbijetuar dhe për të mos bërë kompromise për filmat tanë.
Si e shpjegoni që kjo përvojë e mirë është bjerrë në kinemanë që bëhet sot në ish Jugosllavi?
Kohët ndryshojnë, njerëzit kanë kaluar vështirësi. Kurse kritika në mënyrë të dëshpërueshme përpiqet të provojë që në vitet tetëdhjetë, në vendet e Bllokut Socialist, Poloni, Çekosllovaki, Jugosllavi, regjisorët zhvilluan një gjuhë metaforike, që thoshte diçka por nuk fliste drejtpërdrejtë. As jam fare dakord. Këto janë gjepura. Ishte koha kur njerëzit kështu komunikonin: nuk ka qenë gjë e qëllimshme përcjellja e mesazheve sekrete nëpërmjet gjuhës metaforike. Jo, ishin histori realiste.
Filmi i parë dhe i fundit i juaji, ka diçka që i lidh?
"If it kills" është konsideruar në atë kohë si film eksperimental, me strukturë të çuditshme. I fundit, "Just between us" është për borgjezinë e vogël. Në të dy filmat është i njëjti qytet, Zagrebi, janë të njëjtët njerëz, por dyzet vjet më vonë. Ata kanë ndryshuar, unë kam ndryshuar, historia ndryshon. Në vitet tetëdhjetë Zagrebi ka qenë më shumë sesa sot pjesë e kulturës evropiane, me muzikën, letërsinë, kinemanë. Shumë të rinj janë larguar gjatë viteve të luftës. Kurse brezi im, aktualisht, nuk ka ndonjë peshë në jetën e qytetit.
Ne po kthehemi, jemi pleq, kemi një jetë të dyfishtë. Më vjen keq që qytetit i ka ikur "lulja e moshës".
Qyteti është bosh pa memorien?
Çdo vend i ri në mënyrë të dëshpërueshme përpiqet t'i presë lidhjet me kujtesën. Është si gruaja e re që vjen në shtëpinë e burrit dhe përpiqet t'i këpusë kujtimet nga jeta e saj e mëparshme.
E njëjta gjë ka ndodhur me të rinjtë tanë. Në fillim ata hoqën emrat tanë nga enciklopeditë, por pak nga pak po i kthejnë sytë nga e shkuara. Kanë filluar të na pyesin se çfarë ka ndodhur. Kështu pra, me të shkuarën mund të ndahesh vetëm përkohësisht. Është e pamundur ta shkulësh nga rrënjët.
Në filmin "Posta kufitare", Shqipëria është një armik që merret seriozisht, por që nuk ka gjasë të sulmojë kurrë...
...më pyesni për fobinë shqiptare në ish Jugosllavi? Çdo vend ka nevojë të ketë një armik për të qenë. Është njëlloj si me njerëzi: ata kanë nevojë gjithashtu të kenë përballë një armik të mirë.
Në këtë rast është fjala se si mund ta shohë filmi politik politikën.
Nuk kisha xhiruar për 15 vjet në Jugosllavi. Kur u ktheva pyesja veten pse po kthehem, pse duhet të bëj film aty.
Kisha nevojë të tregoja çfarë na kishte ndodhur. Nuk doja të bëja një tip filmi lufte me djem të mirë në njërën anë dhe djem të këqinj në anën tjetër. U përpoqa të shkoj më tej, të gjej ku nisi dhe pse nisi lufta në ish Jugosllavi.
"Border post" është në të vërtetë një film që pyet se cila ishte gjendja shpirtërore e këtyre të rinjve në vitin 1987, vit kur unë mendoj se nisi lufta e Miloshevicit. Pse ishte e lehtë t'i manipuloje ata dhe t'i shtyje në luftë. Po i fute njerëzit në luftë pastaj gjërat ndodhin: vrasje, vjedhje, fatkeqësi.
"Border post" është një ishull i izoluar ushtarësh dhe Shqipëria është përdorur si pretekst, sepse armiku gjithmonë përdoret si pretekst.
Kam dashur shumë që ky film ta kishte premierën botërore në Tiranë. Kjo nuk u bë e mundur. U shfaq vetëm para disa ditësh për studentët e "Marubit".
Është krijuar një rutinë me temën e luftës në kinemanë e ish Jugosllavisë.
U bënë vite që me këta filma palët përpiqen të provojnë se e drejta ishte në anën e tyre. E përdorin kinemanë për të njëjtin qëllim që e kanë përdorur në krye të herës vendet ish komuniste: për propagandë.
Në paktën në Kroaci ka ekzistuar një propagandë idiote. Pasoja? Humbëm publikun. Kush paguan biletë për të parë propagandë kur në ekran ka propagandë sa del e tepron? Kemi pasur publik të gjerë për filmat tanë deri në nëntëdhjetën. Filmat me temë familjen kanë qenë shumë të pëlqyer. Me futjen e filmave të luftës për propagandë audienca humbi. Ky problem ka zgjatur në ish Jugosllavi dhe këto dhjetë vitet e fundit vazhdojnë përpjekjet për të sjellë publikun në kinema. Është e vështirë sepse publiku nuk beson më. Ja ky është rezultati i propagandës me filmat e luftës. Tani ka të rinj që po bëjnë filma të mirë lufte dhe seriozë. Është e natyrshme, njëzet vjet më pas.
Filmi juaj i ri që shfaqet në "Marubi" është një përpjekje për të kuptuar dashurinë? Në njëfarë mënyre të gjithë filmat e mi janë për dashurinë. Pse ekziston gjë tjetër?
Dashuria dhe format e ndryshme të saj: dashuri për pushtet, për një grua, për një burrë. "Just between us" është një film për dashurinë dhe tradhtinë. Kam dëgjuar me mijëra histori për jetën e dyfishtë që bëjnë njerëzit dhe kisha premtuar që një ditë do të bëja një film për këtë. Natyra njerëzore dhe shoqëria që na rrethon: në këtë mes lundrojnë fatet tona. Filmi im i ri është për njerëzit e sotëm të cilët pretendojnë se nuk kanë të bëjnë fare me shoqërinë, me politikën. Ata thjesht jetojnë jetën e tyre. I përkasin klasës së mesme e cila është duke u zhdukur. E njëjta gjë po ndodh në Zagreb. Njerëzit po bëhen o shumë të pasur, o shumë të varfër.
Çfarë vlerësoni te Miki Manojlovic?
Ai ka luajtur te "Dashurojmë vetëm një herë" që ishte sukses i madh për të. Përherë të parë kishte rolin kryesor. Realizuam bashkë edhe dy filma të tjerë. Te filmi i fundit që bëmë bashkë, personazhi i tij është njeriu që përpiqet t'ia dalë me libidon dhe seksin. Mua më duket se ai është tipi ideal për ato histori ku një burrë në moshë përpiqet të luftojë me libidon e tij. Ndërsa dyzet vjet përpara interpretonte një djalosh të ri, të fortë, partizan. Dhe u bë seks simbol.
