-Rendi i Bashkesise Primitve

Fillimet e shoqerise njerezore
Gjurmet me te hershme te ekzistences se njeriut ne territorin e Shqiperise shfaen ne kohen e paleolitit (furit te vjeter). Deshmite arkoelogjike i kemi nga vendbanimi i Xares, 3 km ne jug te Butrinit, nga shpella e Gajtanit, 5 km ne lindje te Shkodres dhe nga vendbanimi i Kryegjates (zbuluar tani se fundi ne afersi te Apolonise). Ne keto stacione jane gjetur vegla te veshjes. Teknika e punimit te veglave prej stralli, si dhe kockat e kafsheve te gjetura bashke me to, deshmojne se keto vendbanime kane filluar te bahohen nga fundi i paleolitit te mesem, rreth 50 000 vjet me pare.

Njerezit e kesaj kohe i takonin tipit fizik te neandertalit dhe ushqeheshin kryesisht me gjah, rrenje dhe fruta. Klima e ftohte i deturonte ata te mbroheshin duke u veshur me lekuren e kafsheve te efra. Me anen e ferkimit te objekteve (dru me dru etj.), njeriu i neandertalit mesoi te ndizte zjarrin, te cilin e perdori me sukses kunder te ftohtit dhe kafsheve te egra. Ne lufte me veshtiresite e natyres u forcuan lidhjet ndermjet anetareve te grupeve. Lidhjet e gjakut dhe bashkepunimi cuan shkalle shkalle ne krihimin e bashkesive primitve, te majmunit-njeriut te neandertalit.

Gjate paleolitit te larte (30 000 - 10 000 vjet para eres se re) pati nje shtrirje me te madhe te vendbanimeve ne gjithe territorin e Shqiperise, si ne Xare, Konispol, Shen Marine, Kryegjate, Rreza e Dajtit, Gajtan etj. Ne keto vendbanime jane gjetur fosile kafshesh, mbeturina te zjarrit, si dhe vegla pune prej stralli, te cilat deshmojne per persosjen e teknikes se punimit te veglave te punes. Kjo u shoqerua me ndryshimin e pershkallezuar te vete njeriut, i cili u shkeput perfundimisht nga bota e kafsheve, duke forumuar homo sapiens-in (njeriun e sotem).

Keta njerez me "arsy" formuan grupe te qendrueshme jo vetem nga menyra e jeteses dhe e sigurimit kolektiv te ushqimit, por dhe nga lidhjet e gjakut, nga origjina e tyre e perbashket. Keshtu u formuan berthamat e para te organizimit shoqeror, bashkesia matriarkale.

Territori i vendit tone vazhdoi te banohej edhe gjate epokes se mezolitit (gurit te mesem 10 000-7000 para eres se re) dhe kjo deshmohet dhe nga mbeturinat e veprimtarise njerezore ne shpellen e Konispolit, nga vendbanimi i Vlushes (Skrapar) dhe i Kryegjates. Ne keto stacione jane zbuluar vegla stralli me forma tipike mezolitike.

Lulezimi i bashkesise matriarkale ne naolit
Gjate epokes se neolitit (gurit te ri), 7000-3500 vjet para eres se re u bene ndryshime te rendesishme ne zhvillimin ekonik e kulturor. Njeriu, nga skllav i natyres sic ishte ne paleolit, u shnderrua pak nga pak ne zoterues te saj. Linden dhe u zhvilluan bujqesia e blegtoria, prodhimi i eneve prej balte, tjerrja dhe endja e pelhurave, teknika e ndertimit te banesave. U persos teknika e punimit te veglave prej stralli e kocke dhe hyri ne perdorim teknika e puminit te gurit me ane te prerje dhe lemimit. Per kete arsye kjo epoke quhet ndryshe dhe epoka e gurit te lemuar.

Gjate epokes se neolitit, territori i Shqiperise ka qene shume i banuar. Dhjetera vendbanime te zbuluara e te studiuara, me shtrirje ne gjithe territorin jane te vendosura ne fusha pjellore, ne tarraca lumore e ne shpella. Banesat ishin ne kasolle te thjeshta te lyera e te shtryara me balte. Ne Dunavec jane zbuluar banesa te ngritura mbi hunj. Jeta esedentare e tyre ishte e kushtezuar nga zvillimi i bujqesise e blegtorise dhe kjo coi ne marrjen me veprimtari te tjera, si persosja e punimit te veglave te punes prej furi e kocka, tjerrja dhe endja dhe vecanerisht pergatitja e eneve prej balte.

Ky zhvillim kulturor mund te konkretizohet nepermjet vendbanime te Podgorices, Dunavecit e Maliqit (rrethi i Korces) te cilat deshmojne per perparimin e gjithanshem ekonik, ku rolin paresor e luante gruaja. Ajo merrej me bujqesine, me punimin e qeramokes, ruante zjarrin dhe kujdesej per rritjen e femijeve. Paraqitja e saj ne figurat prej balte deshmon se ajo gezonte pozite sunduese ne gjini. Tregues i rendesishm i gjinise matriakale ishte dhe martesa me cifte.

Banoret e lashte te vendit tone ne eneolit
Zbulimet e bera ne vendbanimin e Maliqit deshmojne se rreth mesit te mijevjecarit te kart para eres se re, banoret e tjelashte te Shqiperise prodhuan veglat e para prej bakri, ndaj kjo epoke mori emrin eneolitike (baker-gur 3500-3000 para eres se re). Ne kete periudhe u persos punimi i eneve prej balte, i veglave te punes prej guri e kocke dhe u zhvillua me tej bujqesia e blegtoria te cilat u cuan pak nga pak ne nje ndryshim cileso, ne vecimin e bujqesis nga blegtoria. Per rrjedhoje u bene ndryshime dhe ne organizimin shoqeror, filloi shthurja e gjines matriarkale dhe lindja e marredhenieve te reja patriarkale.

Si rezultat i perparimeve ekonomike e kulturore qe u bene ne te gjitha veprimtarie e shoqerise eneolitike, nga fundi i epokes u arrit te formohej nje bashkesi e gjere kulturore, bartesit e se ciles ne pikepamje gjuhesore ishin paleoindoevrpopiane. Sipas burimeve te autoroeve te vjeter, si Homeri, Hesiodi, Herodoti etj, kjo popullsi e hershme e Gadishullit Ballkanik ishte pellazge ndaj dhe banoret e tejlashte te territorit te vendit tone mund te quheshin pellazge.