|
VI.
Në emrat e personazheve ka një përzierje shtresash të
periudhave dhe burimeve historike të ndryshme. Llatinka e Bukur ngjan
më shumë si një huazim në fazën pasilire të
gjuhës sonë, sepse një huazim më i hershëm duhej
të kishte dhënë "Ltinka e Bukur" (krhs. shprehjen
arbëreshe: "ruhu biri kaha ltiri ..."). Në veri disa
veshje tipike të të krishterëve nga muslimanët quhen
"ltinka". "Budi i Talit" padyshim është
Budi, pjesë e kryeqytetit të sotëm hungarez, por në
anën tjetër "Tali" mund të jetë një
formë popullore e etnonimit italian.
Skema më e përhapur e emërtimeve të personazheve dhe
të vendeve është: emër i përveçëm
plus cilësor karakterizues, që përfaqëson një
skemë shumë të lashtë të përveçimit
(individualizimit) të heronjve dhe hapësirave ku ata veprojnë.
Kjo skemë, ndonëse formalisht rezulton me një strukturë
dygjymtyrëshe, në fakt ka një përmbajtje kuptimore
prej fjalie të plotë: Ajkuna e Bardhë (ose Kuna) - Ajkuna
që është e bardhë, e ndritur, boreale (por dhe që
"qoftë e bardhë, qoftë e bekuar"); Lugjet e Verdha
- luginat ku dimër e verë ka gjelbërim (këtu cilësori
" i verdhë" nuk ka kuptimin e sotëm të shqipes,
por atë semantikë që kishte në burimin latin fjala
"veridis" - i gjelbër)31 Klladushane Muji - Muji prej Klladushe
(por edhe "Muji që mbron Klladushën, heroi mbrojtës
i krahinës"); "Klisyrat e Zeza" - klisyrat (qafat)
e zeza, që janë vazhdimisht të mbuluara me mjegull e re.
Në këtë tip emërtimi ruhet gjurma e një kohe
kur përveçimi (personalisation) i individit apo i mjedisit
nga bashkësia/ natyra nuk bëhej përmes nominimit, por përmes
përshkrimit situativ.
Prania e një shtrese emrash të personazheve dhe të vendeve
prej burimit latin në eposin e shqiptarëve është gjithashtu
domethënëse për lashtësi. Këtu po përmendim
veçmas antroponimin "Bruc, Bruc-Eleze", që duhet
të jetë një formë e ardhur gojë pas goje prej
formës romake "Brutius, Brut, Bruc", pandërmjetësisht
përmes këngëtarësh shqiptarë, pa u ndalur gjatë
në një varg emrash të tjerë. Ky është një
emër që gjendet në përdorim jo vetëm në
epos, por edhe në fondin e emrave/mbiemrave aktivë, në
formën: Bruç - Bruçi.
Vetë emërtimi mbiquajtës i kreshnikëve, "tridhet
agt e Jutbinës", përmban një të dhënë
interesante në lidhje me hershmërinë e tij: shumësi
i formës "agt", "agët", i ndërtuar
sipas strukturës "emër titulli turko-arab plus mbaresë
shqipe" (aga - agë - agët) përbën një rast
të veçuar. Në të gjitha përdorimet e tjera
jashtepike të kësaj fjale shumësi është ndërtuar
me formantin oriental -llarë ("agallarë"). E njëjta
fjalë, në dy sisteme të komunikimit, gjegjësisht në
folklor dhe në gjuhën e zakonshme, u nënshtrohet dy regjimeve
të përshtatjes: në epos ruhet shumësi i kryehershëm,
kurse në komunikimin gjuhësor ruhet një shkallë më
e vonët e ndikimit, kur fondi i leksikut të huazuar filloi të
shoqërohej me morfema (-llar, -ler).
Një strukturë e dytë e emërtimeve të personazheve
në epos, e quajtur nga studiuesit si "strukturë trigjymtyrëshe",
gjithashtu është interesante si mendësi individualizuese.
Kjo skemë, duke përjashtuar mbiemrin, dëshmon se ruan në
thelbin e saj një gjurmë mentaliteti parafisnor, sepse formimi
i fisit solli si cilësim të kushtëzuar konsolidimin e mbiemrave.
Këtu është fjala për një periudhë prearistokratike,
para krijimit të fisnikërisë, e cila kishte nevojë
për kultin e mbiemrit. Ndikimi i strukturës tregjymtyrëshe
në emërtimet e personazheve duket qartë se ka qenë
jo vetëm nga e shkuara në drejtimin e së ardhmes. Emra
që shihet fare qartë se kanë ndryshuar në një
periudhë të vonshme, kur jo vetëm ishte krijuar e konsoliduar
tradita e mbiemrave, megjithatë ruajnë formalisht strukturën
e qëmoçme. Shpesh kjo strukturë është krejt
formale, por bota e eposit e kërkon për të ruajtur frymën
e "lashtësisë së pavarur" të saj: Bud Aline
Tali (krahas me Budaline Tali ose Tali prej Budinit), Aga Hasan Agë,
Bylyk Bashe Muji, Dizdar Osman Aga e të tjerë.
Ngjarjet dhe figurat e eposit shqiptar kanë karakter parahistorik,
ato nuk janë të lidhura me ngjarje e figura reale. Kreshnikët
e eposit shqiptar as lindin dhe as vdesin, ata ngujohen në zgafellë
kur mësojnë se "nji gja e vogël" si plumbi mund
të bëjë më shumë zullume se trimëria e tyre
fizike. Kjo përkon me mbarimin e kultit të fuqisë fizike
dhe me lindjen e kultit të fuqisë intelektuale.
Gjithçka në ciklin e kreshnikëve është madhështore.
Inati i Mujit dhe Halilit është homerik: "shtatqin' vjet
do t'i djeg kullat", i kërcënohen ata kundërshtarit.
Kur kreshnikët mendohen, shohin "barin kah rritet". Ata
plagosen në mejdan, mbeten një shekull në bjeshkë
pa frymë dhe pastaj përmenden duke thënë: "paskam
marrë nji sy gjumë". Një shekull në kalendarin
e kohës mitologjike të kreshnikëve është si disa
minuta në kohën e njerëzve të zakonshëm të
kësaj bote.
Heronjtë epikë shqiptarë bëjnë çudira
të mëdha dhe marrëzi po aq të mëdha. Kreshnikët
koha e sotme nuk i nxe. Ata i takojnë një bote ku ka vetëm
të shkuar. E tashmja dhe e ardhmja janë të përjashtuara.
Rapsodi ka frikë të afrohet tek ngjarjet dhe rregullisht e mbyll
këngën e tij me vargun-klishe: "Kshtu m'kan' thanë,
atje s'jam kanë". Mund të thuhet se ai vjen para audiencës
së tij si një spiritus, si një përthirrës i shpirtrave
të të parëve, të cilët mund të ftohen në
kohën moderne me lejen e zotit ("Hej, lum për ty more zot,
i lumi zot /na s'jem kanë e zoti na ka dhanë") dhe prapë
mbeten në botën e tyre, ku njeriu i zakonshëm tokësor
mund të mbërrijë vetëm përmes këngës.
Edhe sllavët e jugut, në radhë të parë boshnjakët,
pastaj dhe serbët, në eposet e tyre kanë si personazhe
një pjesë të kreshnikëve shqiptarë. Por në
poezinë popullore sllave Muji dhe Halili ose, siç quhen, "vëllezërit
Hrnjiçki", janë figura historike dhe jo legjendare, pavarësisht
prej fuqisë së mbinatyrshme të tyre që u jep rapsodi
dhe mitit që u ka ngritur kënga. Ata kanë lindur në
Banja Luka dhe atje kanë edhe varret, kanë vdekur si luftëtarë
të mundur në shekullin e 16-të. Personazhet e përbashkëta,
që gjenden edhe në eposin shqiptar edhe në atë sllav,
zhvillohen në raportin "hero - antihero". Nën të
njëjtin emër mbulohen personazhe që, duke shtegtuar nga
një epos në tjetrin, shfaqen me përmbajtje të përkundërt.
Tani është provuar se në këtë cikël ka një
shumicë motivesh me përhapje të gjerë në gjithë
hapësirën kulturore popullore shqiptare, deri në viset
më jugore të vendit, në zhanrin e prozës popullore.
Ai është i integruar në këtë kulturë dhe
nuk mbetet i izoluar në një krahinë të ngushtë,
siç pritej në rastin e një vepre të huajtur. Kjo
nuk e përjashton ndikimin e ndërsjellët të kulturave
për shkak të bashkëjetesës dhe fqinjësisë,
ndikim që, sipas një përcaktimi të Çabejt,
mund të shkojë deri në krijimin e zhvillimeve "me
karakter simbioze". Nga ana tjetër, edhe në poezinë
orale ka dukuri që dallohen për një shkallë të
lartë ballkanizimi. Ajo që vlen të theksohet më vete
është shpërngulja që ndodh në eposet e sllavëve
të jugut prej së papërcaktuarës në të përcaktuarën,
prej mitologjisë në mitologjemë.
Fondi i emërtimeve dhe termave tradicionalë popullorë përbën
një univers ku përzihen e ndërlikohen fjalë e njësi
më të vogla semantike të burimeve nga më të ndryshmet,
të cilat vërtetohen të huajtura ose kanë ngjashmëri
evidente, që të shtyjnë të mendosh në një
raport analogjie:
- latine: zana (Diana); Bruc (Brutius); Llatinka (Ltinka); Ngjelina (Angjelina);
Kunora (corona);
- neolatine: bajloz (venet. "baiulus - i dërguar", jo siç
e interpreton A. Pipa: "an evil giant, at times a monster, in popular
mythology"); kapetane (Shuflaj përmend përdorimin e kësaj
fjale në kuptim jerarkik në shprehjen "capetaneus Hottorum
montagnae" - kapedan i malit të Hotit - qysh në shekullin
e 13-të); Frangu (Lule Frangu);
- greko-bizantine: krhs. ngjashmërinë fonetike të emrit
të kreshnikut të brezit të dytë të eposit shqiptar
"Omeri i Ri" me emrin e heroit të brezit të dytë
të heronjve të këngëve akritike: Armuropulos (Armurwpulos),
Klisyrat (qafat); Qefanak (nga "kefalos", krye)32. Edhe emri
i Tanushës mund të shpjegohet prej një rrënje të
fondit të greqishtes, më saktë të fondit të emrave
biblikë: "thanatos" (nga buron edhe emrin i sotëm
për gjininë mashkullore "Thanas" - forma e mëhershme:
Tanush/Tanushë).
- perse-hinduse: al-laud, aloes - lahutë;
- ungro-fine: Gjuri (harambash); Budini (Tali prej), magjarisht (veshje,
gjuhë, sjellje);
- sllave: Kraljeviçe, probatin;
- turko-arabe: agë, dizdar, bajraktar;
Disa çështje të terminologjisë mbeten të hapura
e të diskutueshme edhe për eposin, por edhe për shkencën
folkloristike në tërësi. Tani për tani shihet një
mosmarrëveshje e dukshme për termat. Njëra prirje është
ajo që ka të bëjë me ruajtjen e një terminologjie
tradicionaliste. Por është edhe prirja tjetër, e aplikimit
të një terminologjie më moderne, "universale"33.
Prirja e unifikimit të terminologjisë shihet edhe në projektet
që hartohen nga organizma ndërkombëtarë për krijimin
e një gjuhe të përbashkët teknike (kompjuterike) për
transmetimin e informacionit shkencor.
Konsolidimi i terminologjisë, si një prej kushteve të nevojshme
të një debati me premisa shkencore të pranuara, sidomos
në kushte të tilla, kur, në njërën anë,
njësimi i fjalorit vjen edhe në formën e diktatit informatik,
kurse, nga ana tjetër, mund të shfaqet pasoja e mosleximit të
lëndës shqiptare prej tij, mbetet një çështje
shkencore që nuk i humbet rëndësia.
Shqyrtimet terminologjike dhe ato të emërtimeve mbeten në
çështje përherë e diskutueshme, në formën
e krahasuar ndërnacionale, krahas me krahasimet e brendshme.
Me
tej
|
|
|