Shqiperia - Albania

	Miremengjes Shqiperi.	Mitologjia e Eposit Shqiptar

Shënime bibliografike:

1. Në folkloristikën e sotme termi “metatekst” përdoret në kuptimin e tejshkrimit (transkriptimit) të parë të një kënge apo trashëgimie tjetër orale. Metatekst (nga greq. “metakarakterismws”) është quajtur edhe dorëshkrimi aleksandrin i poemave home-rike. Përdoret ky term për të saktësuar qysh në koncept se tejshkrimi nuk mund t’i ruajë assesi të gjitha vlerat e lëndës folklorike gojore. Në procesin e kalimit nga qarkullimi gojor në atë letrar, krahas me përfitimet, ndodhin edhe shndërrime artistike që çojnë në shmangien e folklorit nga tiparet e tij themelore. Tejshkrimet, duke ndarë fjalën nga melodia, lëvizja apo veprimi ritual, njëherësh janë një ndërhyrje kufizuese në folklor. Pasojat e pashmangshme të tyre, ndonëse në traditën shqiptare janë relativisht të vona, nuk kanë vonuar të shfaqen. Në festivalin e fundmë folklorik kombëtar u paraqitën rapsodë të moshuar që i këndonin këngët epike sipas varianteve antologjike të përzgjedhura në botimet shkencore ose në tekstet mësimore, jo në formën e ruajtur në mendje nga një brez i mëhershëm. Për të kuptuarit e raportit “tekst - metatekst”, “folklor gojor - tejshkrime” shih edhe: Celentano, L.: “Letteratura greca”, Napoli 1995, p. 40-41.

2. Një paraqitje instruktive për kundërvënien metodologjike ndërmjet unitarianëve dhe separatistëve në trajtimin e karakterit të eposit homerik në veçanti dhe të eposit si gjini folklorike në veçanti (një vepër fragmentare apo shumë fragmente të bashkuara në një vepër) ka bërë folkloristi amerikan A. Lord në veprën “The Singler of Tales”, Massachussets 1960, p. 3. Dorëshkrimi i përkthimit shqip gjendet në AFIKP. Në fakt, nga e ashtuquajtura “çështje homerike”, ku vendin kryesor e zë karakteri i autorësisë (individuale apo kolektive) dhe pastaj rruga e formimit (përmes shkrirjes së njësive të veçanta në një vepër epike-heroike apo përmes shpërbërjes së një vepre epike-heroike në fragmente dhe copëza), nuk “shpëton” asnjë epos, duke përfshirë edhe ciklin shqiptar të kreshnikëve. Shkrimtarët romantikë arbëreshë të shekullit të kaluar ishin të bindur se diku duhej të ekzistonte “epopeja shqiptare” dhe iu vunë kërkimit të saj si unitarianë, por mbledhësit dhe studiuesit e shekullit të mëpasmë të eposit më shumë kanë anuar nga ideja e shumësisë së pjesëve në një të tërë.

3. Studiuesi F. Podgorica ka botuar për herë të parë, pjesë-pjesë, një “fjalor etnofolklorik”, duke përfshirë termat, emërtimet popullore, si dhe zërat kryesorë në botime.

4. Me sa duket, nën ndikimin e këtij mediumi studiuesit shqiptarë në Kosovë parapëlqyen që botimin e eposit të shumerëve ta titullojnë “Epi i Gilgameshit”. Në terminologjinë shqiptare “ep” është përdorur për një këngë (rapsodi) të vetme, kurse “epos” për të gjitha së bashku. Dallimi ndërmjet epit dhe eposit theksohet edhe nga përdorimi i tyre gjegjësisht (më shumë) në letërsi dhe në shkencën folkloristike.

5. Etnologu M. Tirta, gjatë përgatitjes së këtij punimi, më ofroi të dhëna mjaft interesante për praninë e shtresave të hershme të popullsive të shpërngulura nga vise veriore deri në fshatrat e Tiranës. Pasardhësit e fisit të Gjarpé Pepës, të intervistuar nga ky studiues në rrethinat e Tiranës, duke ardhur prej shumë shekujsh nga Mali i Zi, kishin sjellë me vete dhe ruajtur deri vonë edhe motivet kryesore të eposit të kreshnikëve.

6. Dr. Hamit Xhaferi, në studimin “Epika popullore shqiptare e Trevës së Kërçovës”, Tetovë 1996, botoi një cikël këngësh të panjohura të kreshnikëve, ku figurë qendrore e bëmave heroike është Beno Bajraktari (f. 84). Ky autor shënon gjithashtu se ka regjistruar një polifoni të ciklit të këngëve epike legjendare të këtij heroi në fshatrat e Kërçovës (zë i parë, zë i dytë dhe grup shoqërimi), e dhënë që vlen të merret në konsiderim për formën artistike të realizimit të eposit (po aty, f. 78). Shfaqja e polifonisë dhe e një kryeheroi me emër tjetër (Beno në vend të Mujit) meritojnë shqyrtime të krahasuara.

7. Për më gjerë shih: J. Panajoti, “Epika heroike legjendare dhe proza jonë popullore”, në ÇFSH-2, fq. 215: “Nuk është fjala këtu për lidhje si në rastet e kthimit të epeve të ndryshme në prozë, po për lidhje të brendshme, që shpesh e befasojnë studiuesin”. “Të dyzet motivet kryesore që dallon Lamberci në ciklin e Mujit dhe të Halilit (ndonjëherë ai i quan “tema”) i gjejmë të gjitha në përrallat tona” (po aty, fq. 216). Shih edhe A. Uçi, “Epika heroike dhe roli i saj në folklorin shqiptar”, po aty, fq. 8 (tërheq vëmendje sidomos mendimi se eposi i kreshnikëve nuk mund të ngushtohet vetëm në ciklin e Mujit dhe të Halilit dhe se ky barazim do të sillte varfërimin e epikës legjendare shqiptare). Motive të eposit gjenden në formën e prozës popullore në gjithë hapësirën shqiptare. Një trajtim më i detajuar i është bërë kësaj çështjeje edhe nga autori i këtij punimi në artikullin “Rreth kohës dhe vendit të formimit të eposit”, botuar në KP 1994.

8. Studiuesi Q. Haxhihasani kishte përfunduar prej kohësh studimin “Cikli i Gjergj Elez Alisë”, që u botua në ÇFSH-5, fq. 3. Në këtë punim autori paraqet në një shkallë të plotë motivet e këtij cikli dhe arsyeton mëvetësinë relative të tij. Rreth raporteve të rapsodit të epikës legjendare me figurat e kreshnikëve të Jutbinës ka mendime interesante edhe në kumtesën e A. Xhagollit “Konsiderata rreth këngëve të kreshnikëve në Kelmend”, botuar në “Malësia e Madhe - një visar shqiptarie”, Logoreci 1997 - ku flitet për një diferencë ndërmjet tyre: “Kang trimnije i quejshin të tana. E para ka ken’ e Mujit e Halilit. E manej e trimave tjerë” - fq. 110.

9. A. Uçi, art. i cit. fq. 8.

10. Duke njohur këtë dukuri, prof. E. Çabej vlerësonte se vetëm makrotoponimet, me burimin e tyre, sidomos me formën e ndryshimit të tyre përgjatë shekujve, mund të marrin vlerë dëshmuese për karakterin vendës ose të ardhur të popullit. Përkundrazi, mikrotoponimia mund ta çojë studiuesin në përfundime rastësore ose krejt të gabuara. Shih nga ky autor: “Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve”, BUSHT 1958/2 - seria “shkencat shoqërore”.

11. A. Pipa, në librin e tij “Albanian Folk Verse: Structure and Genre”, München 1978 - pjesë e “Trilogia Albanica”, përmend një “tesi di laura” të E. Koliqit, e njohur me titullin “Poesia popolare albanese”, Padova 1937, në të cilin autori ka pasur mendimin se burimi i emrit të heronjve të eposit do lidhur me sllavishten “krst” - kryq, ose me emrin biblik Christus, të rimarrë në shqip me ndërmjetësinë e sllavishtes (sepse në rrugë të pandërmjetme do të kishte dhënë “Krisht” dhe - si derivat prej saj - “krishtar”, me formantin sllav: “krishnik”. Sidoqoftë, ky interpretim vlerësohet si i përjashtuar, qoftë gjuhësisht, qoftë në pikëpamjen e shkencës folklorike. Një lidhje që e sjell fjalën “kreshnik” të prejardhur nga një rrënjë biblike “Christus”, prej formës së shqiptuar sllave “Hrst”, në zhvillimin e saj fonetik prej burimit deri në përfundim ka shumë rastësira të qortueshme. Ndërsa për fjalën „shqa“ e „Shkjeni“ është mbrojtur mendimi se e kanë prejardhjen prej fjalës latine „skllav“, që duhet të ketë qenë emërtimi i të ardhurve nga vendësit, analogjikisht me opozicionin „barbarë-helenë“ në Greqinë antike. Jo vetëm në gjuhën shqipe, po edhe në disa gjuhë tjera, p.sh. në suedishte, fjala „slav“ përdoret edhe për „rob“ e „skllav“. Romakët i kanë quajtur „sclavus“ ndonjëherë edhe gjermanët. Skllevërit e romakëve zakonisht kanë qenë robër të zënë në luftëra kundër gjermanëve dhe sllavëve, dhe prandaj romakët shpesh kanë vënë shenjë barazimi ndërmjet robërve dhe këtyre popujve. Në rastin e gjermanëve mbijetoi fjala „gjerman“, po në rastin e sllavëve humbi etnonimi i hershëm. Edhe fjala „shkinë“ ka patur zhvillim të ngjashëm, se ka qenë „skllavinë“ dikur. Në veri thuhet „shkinë“ e në jug „shkirë“. Sipas albanologut Armin Hetzer: „Ndër ata - shqiptarët e veriut - thuhet shpesh se „Shkavi bes’ e kanun nuk ka“. Në „Lahutën e Malcisë“ të Fishtës fjala „shkja-u/shkje-të“ ka kuptim „malazez“, por „shkjeni-a“ nënkupton të gjithë sllavët ortodoksë. Fjalia e cituar në Lahutën shprehet pak ndryshe: „Shkjau besë nuk ka“, por më duket se është fjalë e urtë me shumë variante. Eshtë me interes se edhe në rumenishten ekziston fjala „scheau“ (shqiptohet „shkjau“), shumës: „schei“ (shqiptohet „shkei“). Domethënia nuk është e qartë, sepse është fjalë arkaike. Në kronikat rumune të shekullit të 17-të „schei“ shenjon bullgarët. Më duket se kjo fjalë mund të shpjegohet drejtpërsëdrejti nga latinishtja.

12. Idem, p. 126. Pipa shënon se kuptimi i fjalës “kreshnik” në anglishte do të jepej me “frontier” - “kufitar”, sipas burimit sllav, ose me “frontier soldier” apo “miles limitanues” - sipas emërtimit të ngjashëm të eposit grek të periudhës bizantine.

13. J. Panajoti, “Eposi shqiptar i kreshnikëve”, f. 1, dorëshkrim, AFIKP. Autori sheh si një prej mundësive të burimit semantik të emërtimit fjalën sllave “kraj”, që ka kuptimin “fund” apo “kufi”.

14. A. Pipa, në librin e tij “Albanian Folk Verse: Structure and Genre”, München 1978, p. 126-127, citon S. Skëndin si studiues që emrin e kreshnikëve e sjell të rrjedhur jo nga “kraj”, që mund të sillte edhe kuptimin “kufitar”, “roje i kufirit”, por nga toponimi “Krajina”, me kuptimin “banor i Krajinës”. Sipas Pipës, kuptimi i Krajinës gjermanisht do të kalkohej në trajtën “Grenze”, “Grenzkampf”, “Kampf”.

15. J. Panajoti, “Eposi shqiptar i kreshnikëve”, f. 1, dorëshkrim, AFIKP.

16. S. Skëndi, në monografinë “Albanian and South Slavic Oral Poetry”, Philadelphia 1954, e problematizon burimin e këngëve epike legjendare pikërisht duke u nisur nga “argumenti” se në eposin shqiptar ka vetëm male dhe se ky terren vetvetiu e përjashton kalorësinë, përkundër fushave të gjera të Bosnjes, ku kali kishte pikërisht hapësirën dhe kushtet që i nevojiteshin. Studiuesi J. Panajoti i referohet nga një arsyetim i përkundërt në “Epika heroike legjendare dhe proza jonë popullore”, në ÇFSH-2, f. 224-225.

17. Këtij mendimi i përmbahet edhe F. Konica, në monografinë e tij të papërfunduar “Shqipëria -kopësht shkëmbor në Europën Juglindore”. Shih edhe: Sh. Sinani: “Ballkan-Babel apo hapësirë ndërkulturore”, në “Pajtimi” 1997/4, fq. 63-77.

18. J. Panajoti, “Eposi shqiptar i kreshnikëve”, f. 1, dorëshkrim, AFIKP.

19. A. Pipa, në monografinë e cituar, përmend edhe mundësinë e një lidhjeje të emërtimit “kreshnik” - “krajishnik” nga toponimi “Krasniqe” - “a northeasern region borderind on Serbia”, pa u shprehur nëse në rrënjë të kësaj fjale sheh sllav. “krasnij” - i kuq, apo fjalën shqipe “krye”, sikurse tek toponimi “Krajë” - fq. 126.

20. Në mendësinë popullore tradicionale ka qenë e ngulitur bindja se kreshnikët ishin heronj të lashtësisë (para)shqiptare dhe kjo do të thoshte se nuk kishin kurrfarë rëndësie toponimia dhe emërtimet. Në kohën e sotme, kur çështja e burimit ka lënduar sedrën e rapsodëve, të cilët brez pas brezi ishin mësuar të mburreshin se këngët e tyre i kishin mësuar nga gjyshërit, bartësit e fundmë të rapsodive janë më këmbëngulës për të provuar se hapësira shqiptare ka qenë dekori i vërtetë i bëmave të kreshnikëve. Një prej tyre, i bindur se kreshnikët ishin ngujuar në një shpellë në Nikaj-Mërtur, hyri vetë në thellësitë e saj dhe eshtrat që gjeti në brendi të saj i mori me kujdes dhe ia dorëzoi shkollës së fshatit “për muze”. Por, kur pa se kjo punë u prit me të qeshura nga mësuesit dhe nga nxënësit, i mori eshtrat dhe i ktheu prapë në shpellë, duke arsyetuar se “paskam ba gjynah”. Por ai vazhdoi të besonte se ato ishin pikërisht eshtrat e heronjve kreshnikë.

21. Shih: Palaj-Kurti, Visaret e Kombit, vëllimi II, “Parathanje”.

22. “Lahuta e malësorëve tanë të Veriut përfaqëson arketipin më të lashtë të veglave kordofone me hark të kontinentit europian” - P. Miso, “Roli dhe funksioni etnoartistik i lahutës”, në ÇFSH-3, Tiranë 1987, fq. 27.

23. The Grolier Multimedia Encyclopaedia, 1995, CD. Tek sllavët e jugut është ruajtur emërtimi “guslë”.

24. Kjo e dhënë është vënë re së pari prej studiuesit A. Papleka.

25. Shih, ndër të tjera: E. Gombrich, “The Story of Art”, Tiranë 1997, p. 143-152. Shih gjithashtu edhe R. Elsie, “Historia e letërsia shqiptare”, Pejë 1997. fq. 71.

26. Për shpjegimin etimologjik të këtij termi shih: “Zingarelli”, Stampa OFSH Milano 1973. Shih edhe “Petit Robert”, p. 1650.

27. J. Panajoti, “Eposi shqiptar i kreshnikëve”, f. 5, dorëshkrim, AIKP.

28. Clarotti-Crussi, “Viaggio nell’epos”, Torino 1996, “Apendice della terminologia”.

29. Po aty, “Apendice de la terminologia”.

30. Në përfytyrimin tradicional popullor zana vetëm konvencionalisht bart atribute mëmësie, sepse në thelb figura e saj ruan të njëjtën shenjtëri dhe virgjinitet sikurse dhe shën Mëria në eposin biblik. Për një “fazë të tretë” të zhvillimit mitologjik të figurës së zanës shih edhe: M. Tirta, “Shtresime mitologjike në epos”, botuar në ÇFSH-3, Tiranë 1987, fq. 200: “Në fazën e tretë (zana) është ndihmëse vëllaznore e heronjve, pra, është vënë tërësisht në shërbim të heroizmit”.

31. Për më gjerë shih: D. Shala, “Onomastika në këngët kreshnike shqiptare”, në “Onomastika e Kosovës”, Prishtinë 1979. fq. 466-470. Shih edhe: T. Osmani, “Disa toponime të ciklit të kreshnikëve”, në ÇFSH-3, fq. 308.

32. Më gjerësisht në: Sh. Sinani, “Perla” 1997, “Sprovë për një zgjidhje kriteriale të shtresimeve në epos”.

33. Shih: Zeqirja Neziri, “Letërsia gojore popullore”, pjesa e parë, Shkup 1997. Autori, në paraqitjen e ideve dhe të vlerësimeve të tij për letërsinë gojore popullore, përgjithësisht i shmanget terminologjisë tradicionale të pranuar në shkencën shqiptare dhe përshtat atë bashkëkohore europiane. Një pjesë e studiuesve janë të prirur për krijimin e një terminologjie të re, për ta pavarësuar folkloristikën nga shkenca e historisë së letërsisë dhe përgjithësisht nga studimet letrare.