Miremengjes Shqiperi. Mitologjia e Eposit Shqiptar
Fillimi Email Forum Chat Kontakto  
 

V.

Kreshnikët janë trima me fuqi mbinjerëzore. Ata e marrin fuqinë prej zanave, figura qendrore të mitologjisë shqiptare, të cilat janë krahasuar me Dianën e romakëve dhe Artemidën e grekëve, por nganjëherë e kanë lidhur edhe me perëndinë ilire Thana27. Me të drejtë rapsodia që paraqet takimin e parë të Mujit me zanat dhe marrjen e fuqisë prej tyre është cilësuar si kënga që hap artistikisht ciklin e kreshnikëve dhe mund të quhet rapsodia e shugurimit të tyre si luftëtarë bëmash të mëdha, si këngë inaugurale për gjithçka që do të ngjasë më vonë.
Në traditën shqiptare zana është ruajtur në fazën e zbutur të saj, ndonëse zakonisht përmendet edhe atributi i saj "për të shituar", domethënë për të ngurosur, për të dëmtuar, që përfaqëson fazën e egërsisë. Për zanën ka edhe përcaktorë shoqërues, si "zana candavensis" (zana e Candavias). Kjo ngjan me përcaktimin e romakëve "Diana triformis"28, (hyjni e ndërlidhur me dy të tjera të burimit latin). Totem i zanës janë brirët e dhive të egra, ku kanë fuqinë dhe njëherësh dobësinë e tyre, mbrojtjen dhe fundin e tyre. Atribut i zanave është "të shitojnë", fjalë që nuk ka një shpjegim të qartë semiotik. Zakonisht zanat shitojnë kur u prek trojet ose kur u prish qetësinë. Në eposin shqiptar zanës i prishet qetësia kur djemtë vendosin të shkojnë të bëjnë gjueti në bjeshkë ("S'jam kenë nusja me ju gazmue/ jam kenë zana me ju shitue").
Në mitologjinë latine Diana mbiquhej me eufemizëm "e ndritshmja" (la Luminosa) dhe emri i saj shpjegohej me një rrënjë më të hershme "dius"29, formë më arkaike e së cilës ishte "divus". Mendimi më i pranueshëm është se, duke mos vënë në dyshim etimonin e mbrojtur nga Jokli-Çabej për lidhjen e fjalës "zana" me Diana, ka argument etno-folklorik për të kërkuar që nga latinishtja të jetë huajtur vetëm emri, kurse hyjnia të ketë ekzistuar më herët në një formë analoge tek ilirët.
Në epos zana hyn si figurë e lartë mbinjerëzore, që është idhnake dhe e vrazhdë me gjindjen e kësaj toke. Më pas ajo tregohet si bashkëluftëtare dhe aleate e kreshnikëve, që vendos fatin e betejës së tyre, duke përballuar inkurajimin që u bën vila sllave heronjve rivalë të kreshnikëve. Në një shkallë të tretë zana shfaqet në gjendjen e "ndores" së kreshnikëve, të cilët i mallkon pse nuk e prishin rehatinë, duke e ditur se ndonjë krajl apo harambash ia ka thyer krahun dhe pa ndihmën e tyre nuk ka shpëtim. Në epos zanat shfaqen edhe në një fazë mjaft të afërt për njerëzimin vdekëtar, kur paraqiten si nëna, me atributin e mëmësisë, si riprodhuese të gjinisë30.
Me zanat, më shpesh në një shkallë të pabashkërenditur, madje as të nënrenditur, lidhen edhe orët, shtojzovallet (ose shtojzorreshtat). Këto të fundit ruajnë në emërtim një eufemizëm tipik, që u përftua si aglutinim (përngjitje) i një fjalie të tërë ("shtojua, zot, vallet", "shtojua, zot, rreshtat"). Emërtim eufemik kanë edhe figurat e arbëreshëve, si: "ato të hjeshmëzet", "ato të lumet". Orët zakonisht tregohen më të pushtetshme se zanat. Sipas disa studiuesve, orët në krye kanë qenë hyjni mbrojtëse të matriarkatit, sikurse furitë tek grekët e vjetër, por më pas u shenjuan si mbrojtëse të fatit njerëzor. Çdo njeri ka fatinë (orën) e vet, madje edhe zanat kanë orën e vet, e cila është e pushtetshme mbi to. Ora, kjo "gja e vogël qi po duket", mbetet fluide në epos, sepse këngëtari ka frikë t'i afrohet, madje edhe artistikisht. Në këtë kuptim, mund të flitet për një tabu artistike të lidhur me të.
Mendohet se në galerinë e figurave mitologjike shqiptare duhet të ketë qenë edhe një figurë tjetër, me emrin "shita", siç mund të informohemi prej vargjeve:
"Të raftë zana e të zanoftë,
Të raftë shita e të shitoftë!".
Këtu "shita" përdoret si nominativ i një perëndie të papranishme gjerësisht. Tek Bogdani zana "del n'gurit", kurse tek "Gjahu i malësorëvet" i Kristoforidhit "të shuplak" dhe "të shiton" (hija e Tomorrit) janë sinonime. Në trevat verilindore gjendet edhe "shitani" që shiton, krahas me shitën. Ndoshta në burim të të dy emërtimeve "shitan-shitë" gjendet rrënja biblike "satana", "satan", e huajtur në një fazë parashqiptare.
Kreshnikët janë një çetë prej tridhjetë trimash ("tridhet agt e Jutbinës), të cilëve u prijnë dy vëllezër, Muji dhe Halili, të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin sikurse Dioskurët tek eposi antik helen dhe Gilgameshi e Enkiduji tek eposi shumer. Një shpjegim romantik i emrave të kryeheronjve është: "Mujë" prej "mundës, njeri i fuqishëm, që i mund të tjerët"; dhe "Halil" prej "halë" (pishë e lartë) dhe "yll" (i bukur). Por në studimet kritike pranohet se këta emra janë relativisht të rinj dhe pasqyrojnë gjurmë të periudhës së muslimanizimit të vendit ("Mujë" nga Mustafa, "Halil" po nga turqishtja etj). Veprimet e heronjve kreshnikë llogariten sipas një kalendari të lashtë, ku duket mendësia pagane ose paleokristiane e shenjtërimit të numrave: kreshnikët ndeshen me shtatë krajli, kalojnë nëntë male, ndihmohen nga tri zana. Vetë kreshnikët janë tridhjetë dhe dyluftojnë dymbëdhjetë herë. Ka një kombinim të numrave të shenjtë të kalendarit të kryehershëm të njerëzimit dhe të numrave të shenjtë të krishtërimit.
Një problem i diskutueshëm, shpesh i kaluar me indiferencë ose, më saktë, pa i kushtuar rëndësinë e merituar, është ai i raporteve të brendshme të kreshnikëve, veçanërisht ai i raportit midis kreshnikëve dhe disa heronjve të përafërt e njëherësh të dallueshëm prej tyre, si Gjergj Elez Alia. Nga kërkimet në terren për një kohë të gjatë, cikli i këngëve (më saktë i varianteve të së njëjtës këngë) të Gjergj Elez Alisë ka mbetur i veçuar, Vitet e fundit janë gjetur këngë ku Gjergj Elez Alia merr pjesë në trimëritë e kreshnikëve ose, përkundrazi, "i qet bejleg Mujit" dhe nga bejlegu do të dalë se "kush asht ma trim". Botimi i këngëve të kreshnikëve në Kosovë paraqiti një pamje tjetër në këtë raport. Sipas mendësisë popullore, Gjergj Elez Alia hyn në këngët e kreshnikëve "kur Muji asht n'zor". Mbetet për t'u hetuar si dallimi, ashtu edhe ngjashmëria midis heronjve të së njëjtës epikë legjendare shqiptare e joshqiptare.
Në epos nuk është i pranishëm babai i kreshnikëve, kurse nëna luan një rol të rëndësishëm, duke treguar një fillesë letrare prej mendësisë matriarkale. Edhe figurat e mitologjise (zanat, orët, shtojzovallet) janë kryesisht të fazës matriarkale dhe me karakter ktonik, ndryshe prej hyjnive greke, që i ruajnë të tri format: tokësore (ktonike), nëntokësore (të ferrit) dhe qiellore (kronike, të Olimpit). Sipas mitologjisë romake, Diana ishte gjithashtu hyjni ktonike (tokësore), kurse dy bashkëshoqërueset e saj, Hëna dhe Hekata ishin gjegjësisht hyjni kronike (nga gr. "kronos", qiell) e subktonike (nëntokësore).




Me tej

 

© Copyright 2001Shqiperia.com
Shqiperia.com, Nje projekt per nje tjeter Rilindje Kombetare