|
V.
Kreshnikët janë trima me fuqi mbinjerëzore. Ata e marrin
fuqinë prej zanave, figura qendrore të mitologjisë shqiptare,
të cilat janë krahasuar me Dianën e romakëve dhe Artemidën
e grekëve, por nganjëherë e kanë lidhur edhe me perëndinë
ilire Thana27. Me të drejtë rapsodia që paraqet takimin
e parë të Mujit me zanat dhe marrjen e fuqisë prej tyre
është cilësuar si kënga që hap artistikisht ciklin
e kreshnikëve dhe mund të quhet rapsodia e shugurimit të
tyre si luftëtarë bëmash të mëdha, si këngë
inaugurale për gjithçka që do të ngjasë më
vonë.
Në traditën shqiptare zana është ruajtur në fazën
e zbutur të saj, ndonëse zakonisht përmendet edhe atributi
i saj "për të shituar", domethënë për
të ngurosur, për të dëmtuar, që përfaqëson
fazën e egërsisë. Për zanën ka edhe përcaktorë
shoqërues, si "zana candavensis" (zana e Candavias). Kjo
ngjan me përcaktimin e romakëve "Diana triformis"28,
(hyjni e ndërlidhur me dy të tjera të burimit latin). Totem
i zanës janë brirët e dhive të egra, ku kanë
fuqinë dhe njëherësh dobësinë e tyre, mbrojtjen
dhe fundin e tyre. Atribut i zanave është "të shitojnë",
fjalë që nuk ka një shpjegim të qartë semiotik.
Zakonisht zanat shitojnë kur u prek trojet ose kur u prish qetësinë.
Në eposin shqiptar zanës i prishet qetësia kur djemtë
vendosin të shkojnë të bëjnë gjueti në bjeshkë
("S'jam kenë nusja me ju gazmue/ jam kenë zana me ju shitue").
Në mitologjinë latine Diana mbiquhej me eufemizëm "e
ndritshmja" (la Luminosa) dhe emri i saj shpjegohej me një rrënjë
më të hershme "dius"29, formë më arkaike
e së cilës ishte "divus". Mendimi më i pranueshëm
është se, duke mos vënë në dyshim etimonin e
mbrojtur nga Jokli-Çabej për lidhjen e fjalës "zana"
me Diana, ka argument etno-folklorik për të kërkuar që
nga latinishtja të jetë huajtur vetëm emri, kurse hyjnia
të ketë ekzistuar më herët në një formë
analoge tek ilirët.
Në epos zana hyn si figurë e lartë mbinjerëzore, që
është idhnake dhe e vrazhdë me gjindjen e kësaj toke.
Më pas ajo tregohet si bashkëluftëtare dhe aleate e kreshnikëve,
që vendos fatin e betejës së tyre, duke përballuar
inkurajimin që u bën vila sllave heronjve rivalë të
kreshnikëve. Në një shkallë të tretë zana
shfaqet në gjendjen e "ndores" së kreshnikëve,
të cilët i mallkon pse nuk e prishin rehatinë, duke e ditur
se ndonjë krajl apo harambash ia ka thyer krahun dhe pa ndihmën
e tyre nuk ka shpëtim. Në epos zanat shfaqen edhe në një
fazë mjaft të afërt për njerëzimin vdekëtar,
kur paraqiten si nëna, me atributin e mëmësisë, si
riprodhuese të gjinisë30.
Me zanat, më shpesh në një shkallë të pabashkërenditur,
madje as të nënrenditur, lidhen edhe orët, shtojzovallet
(ose shtojzorreshtat). Këto të fundit ruajnë në emërtim
një eufemizëm tipik, që u përftua si aglutinim (përngjitje)
i një fjalie të tërë ("shtojua, zot, vallet",
"shtojua, zot, rreshtat"). Emërtim eufemik kanë edhe
figurat e arbëreshëve, si: "ato të hjeshmëzet",
"ato të lumet". Orët zakonisht tregohen më të
pushtetshme se zanat. Sipas disa studiuesve, orët në krye kanë
qenë hyjni mbrojtëse të matriarkatit, sikurse furitë
tek grekët e vjetër, por më pas u shenjuan si mbrojtëse
të fatit njerëzor. Çdo njeri ka fatinë (orën)
e vet, madje edhe zanat kanë orën e vet, e cila është
e pushtetshme mbi to. Ora, kjo "gja e vogël qi po duket",
mbetet fluide në epos, sepse këngëtari ka frikë t'i
afrohet, madje edhe artistikisht. Në këtë kuptim, mund
të flitet për një tabu artistike të lidhur me të.
Mendohet se në galerinë e figurave mitologjike shqiptare duhet
të ketë qenë edhe një figurë tjetër, me
emrin "shita", siç mund të informohemi prej vargjeve:
"Të raftë zana e të zanoftë,
Të raftë shita e të shitoftë!".
Këtu "shita" përdoret si nominativ i një perëndie
të papranishme gjerësisht. Tek Bogdani zana "del n'gurit",
kurse tek "Gjahu i malësorëvet" i Kristoforidhit "të
shuplak" dhe "të shiton" (hija e Tomorrit) janë
sinonime. Në trevat verilindore gjendet edhe "shitani"
që shiton, krahas me shitën. Ndoshta në burim të të
dy emërtimeve "shitan-shitë" gjendet rrënja biblike
"satana", "satan", e huajtur në një fazë
parashqiptare.
Kreshnikët janë një çetë prej tridhjetë
trimash ("tridhet agt e Jutbinës), të cilëve u prijnë
dy vëllezër, Muji dhe Halili, të lidhur ngushtë me
njëri-tjetrin sikurse Dioskurët tek eposi antik helen dhe Gilgameshi
e Enkiduji tek eposi shumer. Një shpjegim romantik i emrave të
kryeheronjve është: "Mujë" prej "mundës,
njeri i fuqishëm, që i mund të tjerët"; dhe "Halil"
prej "halë" (pishë e lartë) dhe "yll"
(i bukur). Por në studimet kritike pranohet se këta emra janë
relativisht të rinj dhe pasqyrojnë gjurmë të periudhës
së muslimanizimit të vendit ("Mujë" nga Mustafa,
"Halil" po nga turqishtja etj). Veprimet e heronjve kreshnikë
llogariten sipas një kalendari të lashtë, ku duket mendësia
pagane ose paleokristiane e shenjtërimit të numrave: kreshnikët
ndeshen me shtatë krajli, kalojnë nëntë male, ndihmohen
nga tri zana. Vetë kreshnikët janë tridhjetë dhe dyluftojnë
dymbëdhjetë herë. Ka një kombinim të numrave
të shenjtë të kalendarit të kryehershëm të
njerëzimit dhe të numrave të shenjtë të krishtërimit.
Një problem i diskutueshëm, shpesh i kaluar me indiferencë
ose, më saktë, pa i kushtuar rëndësinë e merituar,
është ai i raporteve të brendshme të kreshnikëve,
veçanërisht ai i raportit midis kreshnikëve dhe disa
heronjve të përafërt e njëherësh të dallueshëm
prej tyre, si Gjergj Elez Alia. Nga kërkimet në terren për
një kohë të gjatë, cikli i këngëve (më
saktë i varianteve të së njëjtës këngë)
të Gjergj Elez Alisë ka mbetur i veçuar, Vitet e fundit
janë gjetur këngë ku Gjergj Elez Alia merr pjesë në
trimëritë e kreshnikëve ose, përkundrazi, "i
qet bejleg Mujit" dhe nga bejlegu do të dalë se "kush
asht ma trim". Botimi i këngëve të kreshnikëve
në Kosovë paraqiti një pamje tjetër në këtë
raport. Sipas mendësisë popullore, Gjergj Elez Alia hyn në
këngët e kreshnikëve "kur Muji asht n'zor". Mbetet
për t'u hetuar si dallimi, ashtu edhe ngjashmëria midis heronjve
të së njëjtës epikë legjendare shqiptare e joshqiptare.
Në epos nuk është i pranishëm babai i kreshnikëve,
kurse nëna luan një rol të rëndësishëm,
duke treguar një fillesë letrare prej mendësisë matriarkale.
Edhe figurat e mitologjise (zanat, orët, shtojzovallet) janë
kryesisht të fazës matriarkale dhe me karakter ktonik, ndryshe
prej hyjnive greke, që i ruajnë të tri format: tokësore
(ktonike), nëntokësore (të ferrit) dhe qiellore (kronike,
të Olimpit). Sipas mitologjisë romake, Diana ishte gjithashtu
hyjni ktonike (tokësore), kurse dy bashkëshoqërueset e
saj, Hëna dhe Hekata ishin gjegjësisht hyjni kronike (nga gr.
"kronos", qiell) e subktonike (nëntokësore).
Me
tej
|
|
|