Fan Noli origjina e tragjedise

Fan Noli, origjina e tragjedise

Kur mendon vetëtimthi se sa shumë libra janë shkruar (apo shpërdoruar, mistifikuar, ose destruktivuar) për origjinën e Tragjedisë, e kupton mirëfilli se të bësh një ese lakonike kërkohet sqimë dhe guxim i madh intelektual.

Por Fan Noli nuk është nga ata që tuten ose katalogojnë fjalë të rëndomta. Fan Noli si mjeshtër i analizës zgjedh fjalë kryesore. Një fjalë e tillë është fjala “Tragjedi”. Fan Noli pa dyshim e ka lexuar kryeveprën e filozofit Fridrih Niçe “Origjina e Tragjedisë”. Niçe qe edhe filolog i klasit të parë i greqishtes së vjetër dhe njohës i madh, i jashtëzakonshëm i “filozofëve parasokratikë”, d.m.th. i natyrëfilozofisë joniane. Fan Noli në studimin e tij të kursyer kërkon të ravizojë kuptimin historik të termit “Tragjik” dhe evoluimin kuptimor, nga rituali i kryehershëm mitologjik në atë të konvencionalitetit, që zëvendëson Theofaginë me lindjen skenike të një arti, që qe një revolucion i madh mendor në kohëra. Fan Noli shënon se: “Tragic. Është një huazim frëng nga lat. dhe greq., që përbëhet prej prapashtesës -ic dhe temës trag- nga ???????, cjapi, në këtë rast Satiri, një hyjni gjysmë njeri e gjysmë cjap, shoku i Bakut ose i Dionisit. Lidhja ndërmjet cjapit dhe tragedy, që fjalë për fjalë do të thotë Cjapi ritual ose Cjapi i himnit, mund të kuptohet lehtë nga ata që janë pak a shumë të familjarizuar me fetë primitive totemiste.

Cjapi me siguri ka qenë një cjap totem, që u bë me trajtë njeriu më vonë si Baku dhe Dionisi, ose u bë gjysmë njeri si Satiri, Silenusi dhe Pani, të cilët megjithëse e kishin ndërprerë zhvillimin e mëtejshëm, përsëri i ruanin tiparet fizike të padyshimta të cjapit totem origjinal, e pikërisht këmbët e cjapit dhe brirët e cjapit. Ashtu siç ndodh me të gjitha ritet e tjera totemistike, adhuruesit mbanin lëkura cjapi dhe maska cjapi, kërcenin me furi rreth altarit dhe në fund flijonin një të ri fatkeq, të veshur si cjap dhe që përfaqësonte hyjninë totem vetë. Festa kurorëzohej me ????????, pra duke ngrënë mishin e djaloshit që përfaqësonte totemin. Ky ishte një lloj përbashkimi i shenjtë primitiv, kanibalësh, një bashkim me Zotin, një bashkim fizik, sepse ky ishte i vetmi që ata mund ta kuptonin. Më vonë, në vend të cjapit totem njeri u vu një cjap i vërtetë. Si pasojë, rituali i cjapit ishte me të vërtetë tragjik, në atë kuptim që e marrim ne sot. Nuk kishte asgjë për të qeshur për ata që e kryenin ritin. Po çfarë këndonin ata në atë rit të egër? Natyrisht, historinë e pasionit të cjapit të tyre totem.

Prandaj ka qenë një tragjedi në vargje dhe këngë, e cila u bë një tragjedi në realitet kur ndodhi flijimi i njeriut dhe kur grigja e përfshirë nga frika e adhurimit hyjnor mori pjesë nga gjaku dhe mishi hyjnor. Kështu lindi tragjedia greke me prologun e saj të egër. Po si ndodhi që më pas doli komedia? Kjo është një histori më e këndshme, nëse mund të ketë ndonjë gjë të lezetshme pas kësaj perëndingrënieje. Adhuruesve u shpërndahej verë dhe atëherë niste qejfi me të gjitha paturpësitë aristofanike jo vetëm me fjalë, po edhe me vepra të prekshme e të hapura. E gjitha kjo ishte fe, fe mistike, fe orgjish. Nga kjo ne fituam tragjedinë greke dhe i harruam gjithë të tjerat. Por në vitin 1500 kemi një epilog të shënuar. Disa amatorë italianë të së ashtuquajturës Camerata fiorentine vendosën ta rigjallëronin tragjedinë e vjetër greke dhe krijuan operën e sotme. Dhe në mes të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Vagneri mendonte se ai ishte duke kompozuar tragjedi të vërteta greke, ashtu si këndoheshin në Athinë në kohën e Eskilit.

Epo mirë, nga ky iluzion ose deziluzion ne fituam operat e Vagnerit, për të cilat është përgjegjës dijetari dhe filozofi Niçe para të gjithëve. Po le t’i kthehemi problemit tonë. Fjalë të afërta: Etimologjia e tragos është e pasigurt. Disa e lidhin fjalën me lat. turgere; disa të tjerë, si Prellvitz, me isl. hve-dur, ariesi, ie. *tr-g, *???????, *???????. Kjo nuk është shumë bindëse, prandaj më mirë ta lëmë mënjanë. Për prapashtesën -ic shih në fillim.

Kuptimi: (1) Që ka të bëjë me tragjedinë; (2) me zgjerim kuptimi: solemn, katastrofik, ogurzi, që sjell vdekjen, ashtu siç e sillte me të vërtetë në ritin e lashtë të cjapit. Treshja e cjapit: Tragacanth, goat-thorn / gjemb cjapi/; goat-carriage / karrocë /; goatee, goat-beard / mjekër cjapi/. Një treshe e trefishtë, që nuk ka të bëjë fare me ndonjë cjap, hyjni ose gjë tjetër, por që po e shoh në shënimet e mia ja tek është: route, rout, rote. Të gjithë këta fëmijë kanë lindur po nga ajo nënë. Emri i kësaj nëne është Mater Rupta. Fan Noli nënvizon burimin e pasigurt etimologjik të fjalës “Tragos”. Fjalët e përafërta i lidh me një hyjneshë lindore Mater Rupta. Kjo tregon edhe shtegtimin kuptimor të etimologjive, por edhe të qytetërimeve mitologjike. 


Artikujt e fundit


Reklama

Reklama