Shkenca e komploteve / Nga politika tek psikologjia

E dini më të fundit? Epidemia e Gripit A ishte një mashtrim: shkencëtarët, qeveritë dhe Organizata Botërore e Shëndetësisë e kanë sajuar për të pasuruar kompanitë që prodhojnë vaksina. Dhe nuk ka rëndësi që gripi kishte të gjithë karakteristikat e një sëmundjeje epidemike, që ka provokuar vdekjen e mijëra personave apo që zakonisht lëshimi i alarmit për një epidemi nuk është një sistem i mirë për të fituar para. Një grup eksponentësh politikë europianë kanë mbështetur këtë teori komploti, e cila qarkullon edhe në ambiente të tjerë.

Ky është një nga rastet e negacionizmit (mohimit), refuzimit sistematik të shkencës për t’i lënë vend iluzionit. Shembujt e mundshëm janë të shumtë: mohohet evolucioni, ngrohja globale, rezultatet e kërkimeve mbi dëmet e duhanpirjes, AIDS, efikasiteti i vaksinave, edhe gripi. Përse? Çfarë i shtyn njerëzit të mohojnë realitetin?

Ja një hipotezë: negacionizmi është në pjesën më të madhe një frut i një ndjesie përbashkët dhe pothuajse të gjithë negacionistët janë persona normalë që bëjnë thjeshtë atë që u duket më e drejtë. Të gjitha këto lloj lëvizjesh kanë shumë gjëra të përbashkëta. Përdorin të njëjtat strategji. Konsiderohen mbrojtës kurajozë të të shtypurve kundër një elite të korruptuar, e cila komploton në dëm të qytetarëve për të fshehur të vërtetën apo për të përhapur një gënjeshtër. Përgjithësisht thonë se komploti i shërben realizimit të një projekti të fshehtë: qoftë kur bëhet fjalë për shtetin social, për pushtimin e ekonomisë botërore, forcimin e pushtetit të qeverive ndaj qytetarëve, të fitimit apo të ateizmit. Këta aspekte të përbashkët shpjegojnë shumë për shkaqet e fenomenit. Pikësëpari, negacionizmi gjen terren pjellor në sektorët ku duhet që të besohet në atë që thonë shkencëtarët. Nuk mund të mohohet efikasiteti i antibiotikëve, sepse është demonstruar që funksionojnë.

Por mund të mohohet efikasiteti i vaksinave, sepse na kanë thënë që parandalojnë sëmundje që asnjë prej nesh nuk i ka parë, asnjëherë (pikërisht sepse vaksinat funksionojnë). Edhe në rastin e ngrohjes globale, të evolucionit dhe të raportit mes duhanit dhe kancerit duhet që të besojmë fjalën e shkencëtarëve, të mjekëve dhe të ekspertëve të tjerë që shpesh herë konsiderohen të ftohtë dhe arrogantë. Shumë njerëz e përjetojnë këtë fakt si një kërcënim personal. Vitin që kaloi, në Teksas, eksponenti i një komisioni shtetëror që kërkon futjen e teorisë kreacioniste në programet shkollorë ka thënë: “Dikush duhet t’u kundërvihet ekspertëve”.

Shkurtime

Pika kryesore është pikërisht kjo ndjesi e humbjes së kontrollit mbi jetët tona. Janë të shumtë ata që hedhin poshtë provat e furnizuara nga ekspertët dhe preferojnë shpjegimet që, ndonëse nuk mbështeten nga asnjë provë, të paktën në dukje rivendosin një lloj forme kontrolli. Të gjithë teoritë negacioniste duken si tentativa për të rifituar një minimum pushteti, mbi një natyrë tërësisht të ndryshme. Kjo shpjegon arsyen përse për autizmin u vihet faji vaksinave dhe jo një shkaku natyror të panjohur, dhe përse këmbëngulet në kreacionizmin, apo përse refuzohet fakti që sjellje që një herë e një kohë konsideroheshin normale si përshembull duhanpirja apo djegia e karbonit, janë në të vërtetë të rrezikshme. Zakonisht personat që besojnë në këto teori nuk janë as dashakeqë dhe as armiq të shkencës. Përkundrazi, kanë prirjen që t’i quajnë shkencore shpjegimet që ata japin. Nuk është e nevojshme të jenë të pandershëm për të mohuar. Mjafton të arsyetohet duke ndjekur logjikën e zakonshme, përmes anektodave dhe shkurtimeve konjitivë. Shpjegimet negacioniste mund të shprehen në një gjuhë shkencore, por bazohen në prova anektodike dhe synojnë tërheqjen emotive të rifitimit të kontrollit.

Greg Poland, përgjegjës i repartit të vaksinimeve në klinikën Mayo në Minnesota, si dhe drejtor i revistës Vaksina, kritikon ashpër ata që kritikojnë vlefshmërinë e vaksinave. I quan “shkencërisht analfabetë” sepse nuk janë në gjendje që të kuptojnë koncepte si ai i probabilitetit. I akuzon se arsyetojnë në bazë të emocioneve dhe anektodave. “Përdorin shkurtime mendore”, thotë Poland. “Im bir u bë me autizëm pasi bëri vaksinën, kështu që duhet të jetë faji i vaksinës”. Një reagim emotiv ndaj atyre që perceptohen si dëme të shkaktuar prej vaksinës mposht të gjithë statistikat. Seth Kalichman, një sociopsikolog i Universitetit të Connecticutit, ka mundur ta vëzhgojë fenomenin nga një pozicion i privilegjuar: është infiltruar për një vit në grupet që mohojnë AIDS-in. Pothuajse të gjithë personat që ka njohur kanë qenë normalë dhe të sinqertë. “Negacionizmi i përgjigjej një nevoje”, shpjegon ai. “Për personat e sëmurë me AIDS është një strategji mbijetese, ndonëse është e gabuar”. Kalichman është i bindur që negacionistët nuk kufizohen që të arsyetojnë si një njeri i rrugës. “Në mënyrën e tyre të të menduarit ka një dobësi që i bën të besojnë tek persona dashakeqë. Pjesa më e madhe e jona nuk do të arrinte, edhe po të donte. Të përpiqesh të kuptosh përse dikush beson tek këta të paturpë mund të na ndihmojë të gjejmë një zgjidhje”. Kalichman është i bindur që nxitësit e lëvizjeve negacioniste kanë probleme psikologjikë më të rëndë se sa ndjekësit e tyre. “Demonstrojnë të gjithë simptomat e paranojës”, shpjegon Kalichman: zemërimin, paaftësinë për të duruar kritikat si dhe atë që psikiatrët e quajnë një sens të ekzagjeruar të rëndësisë së tyre. “Në fund të fundit, është një problem shëndeti mendor. Për këtë arsye lëvizjet negacioniste kanë aq shumë karakteristika të përbashkëta, në mënyrë të veçantë faktin që kanë një teori komploti”.

Sipas Kalichman, ngeacionistët nuk rrëfejnë gënjeshtra por janë të mbërthyer në kurthin e atij që studiuesit e neurozës e quajnë mendim mosbesues: “Stili konjitiv i negacionistëve nis nga një ndjesi e realitetit të deformuar. Eshtë një prej arsyeve përse të diskutosh me ta është tërësisht e kotë. Të gjithë ne e përshtasim botën me sensin tonë të realitetit, por kush është mosbesues e shtrembëron me një instransigjencë krejt të pazakontë”. Nuk janë vetëm strategjitë dhe psikologjia e përbashkët që mbajnë të bashkuara format e ndryshme të negacionizmit: ekzistojnë edhe lidhje formale mes grupeve.

Shumë lëvizje negacioniste lindin si tentativa të sipërmarrjeve për të vënë në dyshim rezultatet e kërkimeve që rrezikojnë interesat e tyre. Industria e duhanit ka nisur të ushqejë teoritë e komplotit në vitet shtatëdhjetë, duke rekrutuar shkencëtarë të prirur për të prodhuar të dhëna të shtrembëruara dhe duke financuar institute kërkimorë në dukje të pavarur, apo edhe lëvizje false qytetarësh. Një prej këtyre qendrave kërkimore ishte “l’Advancement of sound science coalition (Tassc)”, i krijuar në vitin 1993 nga Philip Morris. Tassc nuk merret vetëm me duhanin. Pasi siguroi fonde nga Exxon, filloi që të vërë në dyshim edhe teoritë shkencore mbi ndryshimet klimatikë. Këto lidhje mes lëvizjeve negacioniste janë të shpeshta. Institute të ndryshëm kërkimesh, jo vetëm në Shtetet e Bashkuara janë të financuar si nga industria e naftës, ashtu edhe nga ajo e duhanit dhe kanë marrë pozicione negacionistë ndaj duhanpirjes dhe ngrohjes globale.

Tassc u detyrua që të mbyllet pasi u zbulua identiteti i saj i vërtetë, por u zëvendësua nga JunkScience, që përveçse sulmon kërkimet dhe studimet mbi duhanin dhe klimën, bën ftesa edhe që të mos besohen shkencëtarët që përdorin të dhëna statistikore apo që flasin për gjëra që “mund të jenë” të vërteta – pra, praktikisht, të gjithë shkencëtarët. Nuk është habi që disa industri janë të gatshme të shtrembërojnë realitetin për të mbrojtur interesat e tyre. Por tentakulat e mohimit të organizuar mbërrijnë më larg. Shumë perzonazhe me ndikim që mohojmë ndryshimet e klimës, për shembull, mohojnë edhe evolucionin. Kohët e fundit, në Shtetet e Bashkuara janë bërë fushata për të futur në programet shkollorë mësimin jo vetëm të kreacionizmit por edhe të çështjes shumë të debatuar të ngrohjes globale. Këta pozicione janë përsosmërisht në një linjë me preokupimet e të djathtës politike dhe fetare në Shtetet e Bashkuara, dhe mohimi i merr shpesh nxitjet nga një program politik preciz. Disa kreacionistë kanë pohuar në mënyrë eksplicite që shkenca e klimës dhe teoria e evolucionit u referohen një “ideologjie të së majtës e cila promovon statalizmin, moralizmin e shtetit asistencial dhe materializmin”.

Personat që mbështesin një teori komploti kanë tendencën që të mbështesin edhe të tjera. Dan Kahan, i fakultetit juridik në Yale, ka zbuluar se opinionet e qytetarëve për çështjet si aborti si dhe martesa mes personave të të njëjtit seks bëjnë të mundur që të parashikohet edhe mendimi i tyre për cështje si shkenca dhe klima. Kjo, sipas Kahan vjen për shkak të faktit që konservatorët kanë prirjen të jenë në favor të kompanive private dhe nuk pranojnë idenë që janë këto që e dëmtojnë planetin. Por negacionizma të tjerë të bëjnë të mendosh se psikologjia ka më shumë rëndësi se sa ideologjia. Pra, nuk ekziston asnjë lidhje e dukshme mes konservatorizmit dhe refuzimit të vaksinave dhe AIDS-it.

Një terren i përbashkët

Megjithatë, ekzistojnë disa lidhje që të bëjnë të mendosh për një projekt më të madh. John Moore, një studiues i kolegjit mjekësor Weill Cornell në Nju Jork i cili studion virusin HIV, shpjegon se ka një mbivendosje të fortë mes negacionistëve të vaksinave dhe atyre të AIDS. Të dy lëvizjet marrin financime të dyshimtë për të cilët nuk dihet asgjë.

Eshtë edhe rasti i revistës së Shoqatës së Mjekëve dhe Kirurgëve Amerikanë, një lob në favor të mjekësisë private. Revista promovon pothuajse të gjitha kauzat negacioniste. Në dy vitet e fundit ka botuar artikuj në të cilët mbështetet ideja që testet e HIV nuk pikasin virusin HIV, që duhanpirja pasive nuk të dëmton, që ngrohja globale nuk përbën një rrezik dhe që propozimi për një regjistër të vaksinimeve në Shtetet e Bashkuara “synon të krijojë një infrastrukturë kompjuterësh që në të ardhmen mund të përdoret për qëllime të tjerë”. Ka botuar edhe shumë artikuj në të cilët thuhet se vaksinat shkaktojnë autizëm. Mbetet të ngrihet pyetja nëse aktivistët që mohojnë ngrohjen globale dhe evolucionizmin po përpiqen të diskreditojnë të gjithë komitetin shkencor, duke përhapur skepticizëm kundrejt vaksinave dhe AIDS-it.

Karakteri konservator i mohimit mund të shpjegojë edhe aftësinë e tij për të pushtuar zemrat dhe mendjet. Linguisti konjitiv George Lakof, i universitetit të Californias në Berkeley këmbëngul se konservatorët kanë qenë gjithmonë më të zotë se sa progresistët në shfrytëzimin e anektodave dhe emocioneve për të bindur zgjedhësit. Progresistët kanë prirjen të mendojnë që përballë të dhënave të verifikuara dhe numrave të sigurtë, njerëzit do të nxjerrin pashmangshmërisht konkluzionet e drejtë. Veç kësaj besojnë se anektodat janë prova të papranueshme dhe mendojnë se është imorale t’u bësh apel emocioneve. Shkencëtarët arsyetojnë si ata. Por kundër emocioneve dhe anektodave, thjeshtë prezantimi i provave ka pak fuqi. Dhe gjërat i përkeqëson fakti që zakonisht shkencëtarët reagojnë ndaj negacionizmit me zemërim dhe mospërfillje, dhe kjo i bën të duken edhe më arrogantë.

Leksioni për shkencëtarët

Edhe Greg Poland mbërriti në një konkluzion të ngjashëm. Disa herë ai ka provuar të përdorë anektodat dhe emocionet duke folur me një publik jo specialistësh. “Marr përgjigje shumë pozitive, por jo nga njerëzit më të informuar, që i shohin argumentat e mia si një manipulim”. Shkencëtarët që luftojnë negacionizmin duhet të nxjerrin mësim: mund të fitojnë vetëm pasi të kenë kuptuar se si të flasin me “analfabetët shkencorë” që janë pre të lehta për negacionistët. Në lojë janë shumë gjera. Ashtu si shumë krijues vaksinash, Poland ka marrë deri kërcënime me vdekje. “Më vijnë telefonata anonime nga njerëz që thonë: shpresoj që ti keni të sigurtë fëmijët”. Të tilla ka marrë edhe Faye Flam, një gazetare e “Philadelphia Inquierer” e cila merret me tema që kanë të bëjnë me ndryshimet klimatike. Negacionizmi ka patur viktimat e tij. Mohimi i AIDS-it ka bërë që të vdesin 330 mijë afrikano-jugorë. Mohimi i dëmeve të duhanpirjes ka vonuar ndërhyrjet për të parandaluar vdekjen e shkaktuar nga pirja e duhanit. Mohimi i vlefshmërisë së vaksinave u ka dhënë jetë të re sëmundjeve vdekjeprurëse si poliomeliti. Dhe mohimi i ndryshimeve klimatike po vonon ndërhyrjet për të ndalur ngrohjen globale.

Debati

Fjala “negacionist” përdoret gjithnjë e më shumë për të sulmuar këdo që kërkon të vërë në diskutim të vërtetat e konsoliduara. Negacionistët akuzohen se ia nënshtrojnë shkencën ideologjisë. Në librin “Denialism: how irrational thinking hinders scientific progres” (“Mohimi: si e pengon mendimi irracional, progresin shkencor”) Michael Specter thotë se negacionistët “zëvendësojnë skepticizmin rigoroz dhe të iluminuar të shkencës me sigurinë jofleksibël të mendimit ideologjik”.

A nuk është paradoksale? Vetë koncepti i negacionizmit është fleksibël, ideologjik dhe antishkencor. Përdoret për të bllokuar që në lindje një debat legjitim duke lënë të kuptohet se ata që shprehin opinione të ndryshëm kanë qëllime dashakeqë, apo duke vendosur në të njëjtin plan lëvizjet popullore pseudoshkencore, si dhe ato të racistëve që nuk besojnë në genocidin e hebrenjve.

Sic thotë filozofi Eduard Skidelsky, i universitetit të Exeter, të akuzosh dikë për negacionizëm do të thotë të përdorësh një argument ad hominem: “Qëllimi nuk është aq shumë të hidhen poshtë idetë e kundërshtarit, se sa të diskreditohen motivacionet e tij”. Përdorimi gjithnjë e më i përhapur i këtij koncepti, sipas Skidelskyt rrezikon që të përmbysë një prej arritjeve më të mëdha të iluminizmit: “Çlirimi i kërkimit historik dhe shkencor nga dogma”. Mos u keqkuptoni: magjepsja që pseudoshkenca shkakton tek disa persona është padyshim një problem. Por fyerjet nuk janë një përgjigje re pranueshme dhe as efikase.

Marrim dy shembuj. I pari ka të bëjë me debatin që shpërtheu pas pohimit të shkencëtarit amerkan Peter Duesberg, sipas të cilit virusi HIV nuk është shkaku i AIDS. I dyti është hipoteza për lidhjen mes vaksinave dhe autizmit, ide e hedhur nga ish profesori i gastroenterologjisë, Andrew Wakefield. Si Duesberg, edhe Wakefield ishin shkencëtarë me famë ndërkombëtare, të cilët këmbëngulja për hipoteza që nuk ishin në gjendje t’i demonstronin i çoi përtej limiteve të shkencës serioze. Por edhe përse nuk arritën që të bindin kolegët e tyre, të dy gjetën mbështetës mes studiuesve të zhgënjyer, gazetarëve mosbesues, sharlatanëve, shëruesve, teoricienëve te komplotit dhe politikanëve oportunistë.

Në të dy rastet, komuniteti shkencor reagoi me vonesë. Më pas akuzoi anëtarët e dy lëvizjeve se janë të çekuilibruar dhe u bind që këto teori u zhdukën vetë. Në librin “Mohimi i AIDS: teori komploti, pseudoshkencë dhe tragjedi njerëzore”, socio-psikologu Seth Kalichman e mbron këtë pozicion. Sipas Kalichman, negacionistët shpesh “e kapërcejnë kufirin e asaj që mund të konsiderohet liri fjale”. Kalichman justifikon shtypjen e debatit me argumentin e dobët që çuarja përpara e tij do të thotë që po u jepej të drejtë negacionistëve.

Këto tentativa për të luftuar pseudoshkencën duke e akuzuar se është një formë laike blasfemie janë antidemokratike dhe jotolerante. Dhe janë edhe joefikase, duke parë që përforcojnë skepticizmin kundrejt shkencës dhe nxisin mosbesimin kundrejt autoriteteve mjekësorë dhe shkencorë. Siç thotë Skidelsky “t’i vihet etiketa negaconist kujtdo që vë në diskutim realitetin është një sjellje që duhet të alarmojë cdo demokrat”. I vetmi ilac i mundshëm është të favorizohet debati, jo të zhduket. /bota/