Ne ndodhemi në unazën e Librazhdit. Vrulli i trafikut që nuk rresht ka nisur që herët. Me dhjetëra mijëra makina, njerëz, thasë me mallra e kontejnerë, histori dhe fate kalojnë përditë mbi këtë rrugë mes Librazhdit dhe lumit. Vetëm pak kush, sapo kalojnë ato pak çaste, thotë si i përgjumur:
Ja kaloi edhe Librazhdi. Në fakt, është një përfytyrim i rremë ai që zakonisht krijojmë nga rruga në ato pak sekonda kalimtare. Librazhdi shtrihet deri thellë, mbi kodrat e shumta që shtrihen në Lindje të Shkumbinit. Pikërisht ky, jo Librazhdi i qendrës dhe i trafikut, por ai që sikur nuk do t‘i lëshojë malet, ai që dikur i thërrisnin thjesht "Katund", sikur na intrigon ca si tepër, ndaj dhe shumë shpejt këmbët na çojnë nëpër të përpjetën që të çon në lagjet e vjetra. Na shoqëron një mik i vjetër, mësuesi Skënder Karriqi.
Ndër libra nuk kemi gjetur ndonjë gjë të madhe, ndonëse ndër burime historike Librazhdi dhe krahina rreth e rrotull (Kandavia antike) përmendet herët. Kur osmanët arritën, pas përpjekjesh të gjata e të përgjakshme, që të shuanin kryengritjen e udhëhequr nga Gjergj Golemi, ata bënë të parin regjistrim të popullsisë. Perandoria, që kishte nisur të zgjerohej, kishte nevojë për taksa. Të dërguarit e sulltanit në 1467 kanë gjetur në Librazhdin e asokohe vetëm 33 shtëpi. Duhet të ketë qenë një katund i qetë, i harruar në vetminë e tij. Rruga Egnatia kalonte në bregun tjetër të Shkumbinit. Me sa duket, pak kujt i dilte rasti që të kthehej në këtë grumbull të vetmuar shtëpish. Pas kësaj, për shumë kohë katundi Librazhd nuk do të përmendet më. Vetëm vonë, shumë vonë, andej nga fillimi i shekullit të shkuar, fati i trokiti sërish në derë.
Qytetet janë si njerëzit. Qëllon që vetëm një ngjarje e papritur t‘ua ndryshojë jetën. Kështu ndodhi që nga fundi i viteve ‘20 dikush të kujtohej se xhadeja e re që lidhte Shqipërinë e Mesme me Korçën dhe me pjesën tjetër të Juglindjes ishte shumë herë më e shkurtër nëse kalonte nga bregu tjetër i lumit. Koha e karvanëve me mushka po perëndonte, po mbërrinte edhe në këto anë epoka e automobilit. Rruga e re ishte kthesa e parë e madhe në historinë e Librazhdit. Një tjetër xhade do ta lidhte Librazhdin me Dibrën. Punimet u kryen me punë angari. Mbreti kishte dhënë urdhër që secili prej kryefamiljarëve duhej të regjistronte një numër të caktuar ditësh në ndërtimin e xhadesë. Kjo ndodhi në 1929.
Në 1923, Librazhdi kishte 71 shtëpi. Një vit më vonë këtu u vendos qendra e një nënprefekture të re që varej nga Elbasani. Në 1945, numri i tyre kishte arritur në 115. Në to banonin 899 banorë. Ishin ende shumë pak, por qyteti i ardhshëm kishte nisur të merrte jetë.
Industritë e para nisën të zhvillohen si me ndrojtje që në periudhën e qeverisjes së Ahmet Zogut. Italianët e kuptuan menjëherë se poshtë dheut të kuq të Librazhdit fshihej një pasuri e madhe: hekur-nikeli. Shumë nga fshatarët nisën që në atë kohë të shndërrohen pak nga pak në minatorë. Një han, disa dyqane, postë-telegrafi dhe ndonjë godinë administrative ishin ndërtesat e para të fshatit, që deri atëherë as që e kishte shkuar ndërmend se do të bëhej qytet. Të vjetrit e këtyre anëve ende e përmendin "Kafen e Llaz Popës". Ky konsiderohet edhe si themeluesi i vërtetë i qytetit të ardhshëm. Në 1958, Librazhdi u shndërrua në qendrën e një rrethi më vete. Shanset për t‘u rritur u bënë edhe më të mëdha.
"Gëzuar!" me kastravec
Rrahman Biçaku ka një lokal simpatik në anë të Shkumbinit. Është ndër kuzhinierët më të vjetër në krejt zonën. Qetë-qetë na tregon se si është bërë banor i këtij qyteti, me të cilin tashmë e ka lidhur jetën përfundimisht. "Unë kam lindur në fshatin Letëm, që është nja 1 orë me makinë larg prej këndej - nis të tregojë - në shtëpi ne kemi qenë 7 djem. Prej nesh ka mbetur në fshat vetëm një vëlla, të tjerët kemi ikur të gjithë. Fshati ynë është malor dhe jeta atje ka qenë shumë e vështirë, megjithëse është një fshat shumë i bukur. Atje, që në fillim të viteve ‘60 ka pasur një hidrocentral të vogël. Drita elektrike në ato kohëra donte të thoshte shumë. Pastaj krejt afër fshatit është një shpellë e rrallë me ca vizatime në mur. ‘Shpella e Eremitit‘ i thonë tani. Gjithsesi, të gjithë kemi pasur ndërmend që të shkollohemi a të marrim ndonjë profesion, në mënyrë që t‘u shpëtonim atyre vështirësive. Kështu bëra edhe unë. Mbarova shkollën e kuzhinës në Durrës, pastaj me radhë, kreva ushtrinë po në Durrës dhe nisa punë në mensat e punëtorëve, që asokohe sapo kishin nisur të forcoheshin. Pastaj u fejova dhe përfundimisht u vendosa në Librazhd. Kam 39 vjet punë, nga të cilat 24 vjet në Turizmin e qytetit. E kam përjetuar vetë se si është rritur ky qytet. Në fillim kishte vetëm një rrugë kryesore. Ishte fabrika e verës, ndërmarrja e drurit, ajo e ndërtimit. Librazhdi u rrit pak nga pak, njësoj si një pemë që i shton rrathët trungut të saj".
Shokë e miq e nxisin Rrahmanin që të rrëfejë ndonjë nga "bëmat" e Kalemit, të atit. Ky ka vdekur 84 vjeç. Kishte perfeksionuar një mënyrë të hollë për të kundërshtuar gjërat që nuk i pëlqenin gjatë periudhës së komunizmit. "Ai kishte të forta - thotë Rrahmani duke i ngulur sytë te fotoja e prindërve të tij, e varur përballë - kur ka ardhur Hekuran Isai për një mbledhje në Zgoshtë, im atë ka shkuar me vonesë. Si gjithnjë, më të zellshmit kanë qenë sekretarët lokalë të partisë. Ky i bërtet tim eti për vonesën. Atëherë plaku iu përgjegj: Unë bëra normën, ju bëtë llafet. Si ju duket? Ose një herë tjetër. Meqë ishte besimtar, nuk e vinte në gojë rakinë, por puna e deshte që në ndonjë rast të ngrihej shëndet "për Partinë dhe Shokun Enver". Babai disa herë e kishte bërë një numër: e trokiste gotën me një kastravec, apo me ndonjë spec djegës. Kjo punë e rrezikoi disa herë, sepse e kishin quajtur edhe kulak. Sikur të mos e njihnin mirë bashkëfshatarët, do ta pësonte keq. Ose orën e mbante të lidhur në kyçin e këmbës. Të gjithë e dinin dhe ai zbavitej sa herë që ndonjëri, qoftë edhe për të bërë shaka, e pyeste se sa ishte ora. Atëherë ai qëndronte, ngrinte ngadalë këmbën e pantallonave dhe përgjigjej. Ishte një mënyrë për të bërë humor me gjërat që nuk i pëlqenin asokohe. Vetëm se shkollën e donte shumë. Ishte mjeshtër ndërtimi, ka punuar si vullnetar, fare pa pagesë, sa herë vinte rasti që të ndërtohej apo meremetohej ndonjë shkollë. ‘Është e fëmijëve tanë kjo‘, kështu thoshte".
"Nuk m‘u duk si Pogradeci"
Sadi Halili do të donte me shpirt të kërcente edhe një herë. Ai ka qenë numri një i ansamblit folklorik të Librazhdit, i cili u bë aq i famshëm me vallet e Rrajcës. Por tani nuk mundet. Nga një sëmundje e rëndë, mjekët ia kanë prerë të dyja këmbët. E takojmë teksa kryen ritualin e tij të përditshëm në anë të atij Librazhdi që e njohin shumica, pra në anë të unazës, andej nga kalojnë makinat që shkojnë për në Qafë-Thanë. "Unë kam lindur në Rrajcë - thotë si rehatohet edhe një herë mbi karrocën e tij prej invalidi - hera e parë që kam parë një qytet ka qenë në 1953. Ky qytet ishte Pogradeci, ku kisha shkuar bashkë me nënën time për të marrë pjesë në një aktivitet kulturor. Qyteti më bëri përshtypje të madhe. Godinat e tij, rrugët, dyqanet, madje edhe njerëzit, m‘u dukën si gjëra të stërmëdha. Tani që rri e kujtoj, them se përmasat më ndryshuan jo vetëm sepse isha i vogël, por edhe sepse fshati im malor me ato shtëpitë e shpërndara dhe të mbuluara nga gjelbërimi, dukej aq i vogël në krahasim me qytetin. Në Librazhd kam ardhur për herë të parë këtu e 52 vjet më parë. Nuk më la fare atë shijen prej qyteti që më kishte lënë Pogradeci para disa vjetësh. Kishte vetëm një rrugë të re në qendër, një godinë të postës. Ishin edhe lokalet e Xhemal Boçit dhe të Popajve, këta ishin edhe më të vjetër në këtë vend. Lart në kodër mbaj mend vetëm një godinë. Tjetër gjë nuk kishte. Sa për të bërë një paralelizëm: Në krahasim me Pogradecin, Librazhdi më krijoi të njëjtën ndjenjë që m‘u krijua kur jam kthyer nga Pekini në Tiranë. Pastaj, në 1967 jam vendosur përfundimisht në Librazhd, ku u mora me jetën artistike të rrethit. Sapo kishin nisur të ndërtoheshin apartamentet e para, por kërkesa ishte shumë herë më e madhe se sa ishin mundësitë. Pastaj edhe atëherë ‘valonte‘ fort edhe miku. Për 8 vjet kemi banuar dy familje në një hyrje të ngushtë. Në 1972 këtu mbërriti hekurudha, thuajse në të njëjtën kohë, apo pak më parë, këtu u ngrit komanda e një divizioni. Pak nga pak u shtuan edhe industritë, kështu që edhe jeta intelektuale nisi të marrë jetë".
Vetëm pak metra më tej na bën përshtypje studioja e një piktori. Këtu takojmë Sami Roçin. Ai është shkolluar në Tiranë. Thuajse të gjithë adoleshencën dhe rininë e tij i ka kaluar në kryeqytet. Përfundimisht, familja e tij ka ardhur nga Hotolishti në Librazhd në 1967, kur pjesëtarët e tjerë u bashkuan me babanë, i cili kishte kohë që merrej me tregti në qytet. "Çfarë përshtypje më bëri në fillim? - piktori ngre supet duke rrëmuar në kujtesën e tij. - Po imagjinojeni vetë. Unë vija nga Tirana në një qytet që porsa kishte nisur të formëzohej. Për mua ende ishte më i bukur Hotolishti, vendlindja ime. Pastaj këtu u strehuam në një shtëpi përdhese, ku u grumbulluam të gjithë bashkë. Shtëpia e vjetër në fshat ishte një gjë krejt tjetër, me ato muret e forta prej guri dhe me ballkonin e madh prej druri. Kurse këtu… Po nejse, kujtimi më i fortë që më ka mbetur nga ajo kohë ka qenë tërmeti i dimrit 1967, kur gjithçka u drodh aq fort, sa që u duk sikur u shemb bota. Pastaj kam qenë dëshmitar se si ky qytet zgjerohej vit pas viti".
Lart te "Varret e Dëshmorëve"
Mjafton të ecësh vetëm pak minuta në të përpjetat që dalin nga rruga kryesore, dhe nis të shijosh një Librazhd tjetër. Pikërisht ky është ai që po kërkonim, ai që duket sikur do t‘i "fshihet" syrit të kalimtarëve indiferentë, atyre që kalojnë këndej vetëm për punët e tyre dhe jo për ta njohur atë më mirë. Librazhdi në pjesën e kodrave është një gjë fort e këndshme. Vila të reja, rrugë të shtruara dhe njerëz të qetë e të njerëzishëm janë përshtypja e parë. Mbi një urë shohim një çift të ngarkojë gomarin me pazarin e porsabërë. Disi më lart, krejt në periferi të qytetit, shtëpitë nisin të shpërndahen dhe gomari është ende një mjet me leverdi transporti. Veshgjati i kthen një herë sytë nga aparatet tona të zeza dhe pastaj bën sërish përpjetë. Njësoj sikur të dojë të thotë: Ah, e keni në terezi ju more. Ju keni katër rrota, edhe ato nuk i keni tuajat. Po unë i ziu që më duhet të mbaj tërë këtë peshë mbi këmbët që i kam të katra të miat!
Në majë të kodrës hasim në një godinë hijerëndë, por edhe të trishtë. Mbase janë shenjat e lagështirës mbi muret, që nuk dihet se kur janë lyer për herë të fundit, mbase janë xhamat e thyer, që e bëjnë të duket si godinë e bombarduar, mbase ngaqë askush, me përjashtim të njerëzve që punojnë në të, nuk e merr mundin t‘i hedhë një sy, ka shumë mbase, por në krahasim me Librazhdin e panjohur të kodrave, që porsa kemi lënë pas, kjo godinë e harruar seç të ngjall një ndjenjë trishtimi. Ca më tej janë varrezat e kudondodhura të dëshmorëve. Pikërisht këtu takojmë një personazh tjetër, i cili shumë shpejt do të shndërrohet në një mik të vërtetë.
A të vret dëbora?
Thanas Mai është një ish-mësues i gjuhëve shqipe e ruse. Tani është 67 vjeç. Vë buzën në gaz kur i kujtojmë se vendi i tij tani nuk duhej të ishte në anë të Shkumbinit, në grykën nga ku fryjnë erërat e ftohta të kontinentit, por në anë të Jonit, në shtëpinë e tij atërore të rrethuar nga ullinjtë dhe agrumet. "Eh, po brezi ynë kështu e pati fatin", thotë Thanasi. Ka lindur në Dhërmi, në fshatin e Petro Markos. Më pas është shkolluar në Pedagogjiken e Vlorës dhe në Institutin Pedagogjik në Tiranë. Për disa kohë ka punuar si mësues afër vendlindjes së tij. Në fillim në Orikum e më pas në gjimnazin e Himarës.
Pasi ka kryer shërbimin ushtarak, i është rikthyer edhe një herë mësuesisë, duke punuar herë në Gorisht e herë në Velçë të Vlorës. Ende nuk ishte ndarë nga aroma e mbarë që vjen nga deti. Në 1975 mbaron studimet e larta në Tiranë për rusisht. Ishte koha e "Revolucionit Kulturor". "Morëm iniciativë që të shkonim në zonat malore - na thotë duke mos e ndarë një buzagaz të trishtë nga portreti i tij i mbarë - kështu nisa të njoh male që nuk i kisha parë kurrë. Ishin aq të ndryshëm nga ato të anëve tona në anë të detit! Në fillim në Kurbnesh, deri sa më erdhi transferimi për në Librazhd.
Këtu kam punuar në vende të ndryshme. Si drejtor e si mësues. Unë vazhdimisht kërkoja transferimin për në Vorë, por ky nuk mbërriti kurrë. Në vitin shkollor 1981-1982 isha drejtor i gjimnazit të Librazhdit. Në këtë vit ndodhi ajo që ndodhi dhe kështu mbeta këtu…". "Ajo që ndodhi", është një ngjarje fort interesante. Teksa kalonte rrugës, drejtor Thanasi shikon një kamion të madh dhe një njeri që kërkonte ndihmë në greqisht. Askush nuk ia vinte veshin. "Ky ishte një shofer nga Pireu - thotë Thanasi - i ishte prishur kamioni dhe kërkonte ndihmë. Unë thashë me vete: Në dreq të vejë! Edhe ky është njeri si të gjithë ne. Kështu që e ndihmova. Unë e dija fare mirë edhe gjuhën. Kështu që u bëmë shumë shpejt miq. Greku, për të më respektuar më ftoi në Turizëm për një gotë verë. Ndenjëm ca gjatë, por të gjitha bisedat i bëmë fare hapur. Nuk kishim se çfarë të fshihnim. Pastaj, unë e dija se në lokal ishin njerëzit e Sigurimit. Por kjo punë desh më kushtoi shtrenjtë".
Pas kësaj ndodhie, Thanasi u kritikua ashpër për "dobësim të luftës së klasave" dhe dërgohet edhe një herë në fshat, ku qëndroi si mësues i thjeshtë deri në 1992. Gjatë bisedës vazhdimisht dëgjojmë mbiemrin Popa, atë që thuajse të gjithë banorët e kanë konsideruar si "themeluesin e parë". Bashkëshortja e Thanasit është një vajzë nga kjo familje. Ajo na rrëfen se si paraardhësit e saj u vendosën këtu në vendin ku sot është hoteli i madh i qytetit. "E blenë atë tokë për 600 napolona flori dhe ndërtuan restorantin, hanin, dyqanet", na thotë ajo pa e fshehur krenarinë.
Neve na bën përshtypje portreti i një çifti pleqsh që na shohin ngulazi nga muri përballë. Thanasi na e kupton mendimin. "Ah, harrova t‘ju ‘prezantoj‘. Këta janë pleqtë e mi. Nëna ka pasur histori të forta këtu. Vinte shpesh, sepse kishte shumë mall. Po tjetër klimë e tjetër dialekt këtu e tjetër në Dhërmi. Nuk e harroj kurrë një dimër që kaloi bashkë me ne. Një ditë zuri të binte një dëborë e shtruar. Ishte hera e parë që nënë ime shikonte dëborë. Po tani o bir, tani që zuri dëbora, si i bëhet? Mos vallë do vdesim të gjithë? Kështu më pat pyetur atëherë". Për një copë herë shëtisim në grumbullin e ndërtesave ku jeton Thanasi nga Dhërmiu. Janë nga të parat që janë ndërtuar në Librazhdin "socialist". Ca më tej takojmë një mik të vjetër. Ish-minatorin Mefail. Kioska e tij në anë të një rrëpire është po ajo e disa vjetëve më parë, me po ato karrige të vjetra dhe me llamarinën pa ngjyrë, vetëm se neve na duket sikur ka nisur të jepet ca për nga shpati që të çon në përrua. Se çka marrë një lloj pjerrësie të çuditshme.
Një shaka "me zarar" dhe gishti i përthyer
Daut Gjetja është banor i vjetër i Librazhdit-Katund, atij që ne na pëlqen ende ta thërrasim "i panjohuri". Është 79 vjeç dhe nuk ka nevojë fare që të harxhojë kohë për kujtimet e tij. Na përgjigjet sakaq: "Në vitet ‘30 i mbaj mend fare mirë ndërtesat e këtushme. Këtu kanë qenë godinat e Popajve, Hani i Xhemal Bicit, ato të Mehjes dhe nja 5-6 shtëpi. Shkolla, ku kam mësuar edhe vetë, u hap në 1939. Kishte edhe një punishte rakie. Tjetër gjë nuk mbaj mend. Më ka mbetur në mendje karvani i Mbretit Zog, në prillin e 1939-ës, kur po shkonte për në Greqi. Asokohe rruga kalonte lart nëpër kodra dhe dilte matanë. Isha i vogël, Zogu m‘u duk shumë i madh dhe i pashëm".
"Xhajë Dauti", sikurse e thërrasin i madh e i vogël në Librazhd, ka punuar në poste drejtuese, por nuk është shumë i njohur vetëm për këtë, por më shumë për shakatë e tij dhe për dëshirën për të pasur gjithnjë rreth e rrotull vetes miq e shokë. Ai vetë vë buzën në gaz kur rrëfen "aventurat" e tij të shumta, por është një buzagaz i trishtë. Shumë prej shokëve me të cilët i ka ndarë "bëmat" e tij, tani nuk janë më. "Unë kam shumë nga këto - na thotë - por njëra nga këto shaka, jo se ka vazhduar gjatë, por u rikthye befas në këto ditët tona. Unë kisha bërë shumë shaka me shokë e miq. Një ditë prej ditësh njëri prej tyre, Idrizi, vendos të ‘hakmarret‘, me të qeshur kuptohet. Një natë, sapo isha kthyer në shtëpi, binte shi dhe ishte ftohtë.
Befas dëgjoj trokitje në derë. Më thanë se duhej të shkoja urgjent për një punë në një fshat matanë Shkumbinit. U nisa shpejt e shpejt dhe arrita i lagur qull në atë shtëpi, ku më kërkonte Idrizi, shoku im i vjetër. E kuptova sakaq se nuk kishte asnjë punë për të bërë. Ishte thjesht një darkë mes shokësh. Por më bëri përshtypje një ‘nuse‘ e re që më provokonte vazhdimisht. Kulmi arriti kur më shtrëngoi dorën. Një nga gishtat, ai i mesit, ishte i përthyer. Të gjithë e dini se ç‘do të thotë kjo shenjë. U vura në një siklet të madh, sepse nuk dija se ç‘të bëja. Vetëm kur plasën të qeshurat e mora vesh se Idrizi ishte tallur me mua. Ishte vetë ai që ishte veshur me kostumin e nuseve të reja të asaj zone. Unë u nxeha keq. Kaluan shumë vite. Më thanë se është në shtratin e vdekjes. Mora nusen e djalit dhe i shkova në shtëpi. Ai as nuk merrte dhe as nuk jepte. ‘A po më njeh?‘, i thashë. Ai nuk bëri zë vetëm me sytë pa shprehje e mbylli edhe një herë gishtin e mesit, njësoj si në atë ditën e shakasë. Nuk kaluan shumë e pastaj vdiq".
Autori falënderon përzemërsisht zotin Andon Andoni për ndihmën e dhënë gjatë realizimit të këtij reportazhi. Për këtë shkrim janë konsultuar librat: Avni Alcani, Librazhdi, Progres 2008; Shaban Gjura, Librazhdi dhe Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare, Tiranë 2008.
Gazeta Shqip
FATOS BAXHAKU
Ja kaloi edhe Librazhdi. Në fakt, është një përfytyrim i rremë ai që zakonisht krijojmë nga rruga në ato pak sekonda kalimtare. Librazhdi shtrihet deri thellë, mbi kodrat e shumta që shtrihen në Lindje të Shkumbinit. Pikërisht ky, jo Librazhdi i qendrës dhe i trafikut, por ai që sikur nuk do t‘i lëshojë malet, ai që dikur i thërrisnin thjesht "Katund", sikur na intrigon ca si tepër, ndaj dhe shumë shpejt këmbët na çojnë nëpër të përpjetën që të çon në lagjet e vjetra. Na shoqëron një mik i vjetër, mësuesi Skënder Karriqi.
Ndër libra nuk kemi gjetur ndonjë gjë të madhe, ndonëse ndër burime historike Librazhdi dhe krahina rreth e rrotull (Kandavia antike) përmendet herët. Kur osmanët arritën, pas përpjekjesh të gjata e të përgjakshme, që të shuanin kryengritjen e udhëhequr nga Gjergj Golemi, ata bënë të parin regjistrim të popullsisë. Perandoria, që kishte nisur të zgjerohej, kishte nevojë për taksa. Të dërguarit e sulltanit në 1467 kanë gjetur në Librazhdin e asokohe vetëm 33 shtëpi. Duhet të ketë qenë një katund i qetë, i harruar në vetminë e tij. Rruga Egnatia kalonte në bregun tjetër të Shkumbinit. Me sa duket, pak kujt i dilte rasti që të kthehej në këtë grumbull të vetmuar shtëpish. Pas kësaj, për shumë kohë katundi Librazhd nuk do të përmendet më. Vetëm vonë, shumë vonë, andej nga fillimi i shekullit të shkuar, fati i trokiti sërish në derë.
Qytetet janë si njerëzit. Qëllon që vetëm një ngjarje e papritur t‘ua ndryshojë jetën. Kështu ndodhi që nga fundi i viteve ‘20 dikush të kujtohej se xhadeja e re që lidhte Shqipërinë e Mesme me Korçën dhe me pjesën tjetër të Juglindjes ishte shumë herë më e shkurtër nëse kalonte nga bregu tjetër i lumit. Koha e karvanëve me mushka po perëndonte, po mbërrinte edhe në këto anë epoka e automobilit. Rruga e re ishte kthesa e parë e madhe në historinë e Librazhdit. Një tjetër xhade do ta lidhte Librazhdin me Dibrën. Punimet u kryen me punë angari. Mbreti kishte dhënë urdhër që secili prej kryefamiljarëve duhej të regjistronte një numër të caktuar ditësh në ndërtimin e xhadesë. Kjo ndodhi në 1929.
Në 1923, Librazhdi kishte 71 shtëpi. Një vit më vonë këtu u vendos qendra e një nënprefekture të re që varej nga Elbasani. Në 1945, numri i tyre kishte arritur në 115. Në to banonin 899 banorë. Ishin ende shumë pak, por qyteti i ardhshëm kishte nisur të merrte jetë.
Industritë e para nisën të zhvillohen si me ndrojtje që në periudhën e qeverisjes së Ahmet Zogut. Italianët e kuptuan menjëherë se poshtë dheut të kuq të Librazhdit fshihej një pasuri e madhe: hekur-nikeli. Shumë nga fshatarët nisën që në atë kohë të shndërrohen pak nga pak në minatorë. Një han, disa dyqane, postë-telegrafi dhe ndonjë godinë administrative ishin ndërtesat e para të fshatit, që deri atëherë as që e kishte shkuar ndërmend se do të bëhej qytet. Të vjetrit e këtyre anëve ende e përmendin "Kafen e Llaz Popës". Ky konsiderohet edhe si themeluesi i vërtetë i qytetit të ardhshëm. Në 1958, Librazhdi u shndërrua në qendrën e një rrethi më vete. Shanset për t‘u rritur u bënë edhe më të mëdha.
"Gëzuar!" me kastravec
Rrahman Biçaku ka një lokal simpatik në anë të Shkumbinit. Është ndër kuzhinierët më të vjetër në krejt zonën. Qetë-qetë na tregon se si është bërë banor i këtij qyteti, me të cilin tashmë e ka lidhur jetën përfundimisht. "Unë kam lindur në fshatin Letëm, që është nja 1 orë me makinë larg prej këndej - nis të tregojë - në shtëpi ne kemi qenë 7 djem. Prej nesh ka mbetur në fshat vetëm një vëlla, të tjerët kemi ikur të gjithë. Fshati ynë është malor dhe jeta atje ka qenë shumë e vështirë, megjithëse është një fshat shumë i bukur. Atje, që në fillim të viteve ‘60 ka pasur një hidrocentral të vogël. Drita elektrike në ato kohëra donte të thoshte shumë. Pastaj krejt afër fshatit është një shpellë e rrallë me ca vizatime në mur. ‘Shpella e Eremitit‘ i thonë tani. Gjithsesi, të gjithë kemi pasur ndërmend që të shkollohemi a të marrim ndonjë profesion, në mënyrë që t‘u shpëtonim atyre vështirësive. Kështu bëra edhe unë. Mbarova shkollën e kuzhinës në Durrës, pastaj me radhë, kreva ushtrinë po në Durrës dhe nisa punë në mensat e punëtorëve, që asokohe sapo kishin nisur të forcoheshin. Pastaj u fejova dhe përfundimisht u vendosa në Librazhd. Kam 39 vjet punë, nga të cilat 24 vjet në Turizmin e qytetit. E kam përjetuar vetë se si është rritur ky qytet. Në fillim kishte vetëm një rrugë kryesore. Ishte fabrika e verës, ndërmarrja e drurit, ajo e ndërtimit. Librazhdi u rrit pak nga pak, njësoj si një pemë që i shton rrathët trungut të saj".
Shokë e miq e nxisin Rrahmanin që të rrëfejë ndonjë nga "bëmat" e Kalemit, të atit. Ky ka vdekur 84 vjeç. Kishte perfeksionuar një mënyrë të hollë për të kundërshtuar gjërat që nuk i pëlqenin gjatë periudhës së komunizmit. "Ai kishte të forta - thotë Rrahmani duke i ngulur sytë te fotoja e prindërve të tij, e varur përballë - kur ka ardhur Hekuran Isai për një mbledhje në Zgoshtë, im atë ka shkuar me vonesë. Si gjithnjë, më të zellshmit kanë qenë sekretarët lokalë të partisë. Ky i bërtet tim eti për vonesën. Atëherë plaku iu përgjegj: Unë bëra normën, ju bëtë llafet. Si ju duket? Ose një herë tjetër. Meqë ishte besimtar, nuk e vinte në gojë rakinë, por puna e deshte që në ndonjë rast të ngrihej shëndet "për Partinë dhe Shokun Enver". Babai disa herë e kishte bërë një numër: e trokiste gotën me një kastravec, apo me ndonjë spec djegës. Kjo punë e rrezikoi disa herë, sepse e kishin quajtur edhe kulak. Sikur të mos e njihnin mirë bashkëfshatarët, do ta pësonte keq. Ose orën e mbante të lidhur në kyçin e këmbës. Të gjithë e dinin dhe ai zbavitej sa herë që ndonjëri, qoftë edhe për të bërë shaka, e pyeste se sa ishte ora. Atëherë ai qëndronte, ngrinte ngadalë këmbën e pantallonave dhe përgjigjej. Ishte një mënyrë për të bërë humor me gjërat që nuk i pëlqenin asokohe. Vetëm se shkollën e donte shumë. Ishte mjeshtër ndërtimi, ka punuar si vullnetar, fare pa pagesë, sa herë vinte rasti që të ndërtohej apo meremetohej ndonjë shkollë. ‘Është e fëmijëve tanë kjo‘, kështu thoshte".
"Nuk m‘u duk si Pogradeci"
Sadi Halili do të donte me shpirt të kërcente edhe një herë. Ai ka qenë numri një i ansamblit folklorik të Librazhdit, i cili u bë aq i famshëm me vallet e Rrajcës. Por tani nuk mundet. Nga një sëmundje e rëndë, mjekët ia kanë prerë të dyja këmbët. E takojmë teksa kryen ritualin e tij të përditshëm në anë të atij Librazhdi që e njohin shumica, pra në anë të unazës, andej nga kalojnë makinat që shkojnë për në Qafë-Thanë. "Unë kam lindur në Rrajcë - thotë si rehatohet edhe një herë mbi karrocën e tij prej invalidi - hera e parë që kam parë një qytet ka qenë në 1953. Ky qytet ishte Pogradeci, ku kisha shkuar bashkë me nënën time për të marrë pjesë në një aktivitet kulturor. Qyteti më bëri përshtypje të madhe. Godinat e tij, rrugët, dyqanet, madje edhe njerëzit, m‘u dukën si gjëra të stërmëdha. Tani që rri e kujtoj, them se përmasat më ndryshuan jo vetëm sepse isha i vogël, por edhe sepse fshati im malor me ato shtëpitë e shpërndara dhe të mbuluara nga gjelbërimi, dukej aq i vogël në krahasim me qytetin. Në Librazhd kam ardhur për herë të parë këtu e 52 vjet më parë. Nuk më la fare atë shijen prej qyteti që më kishte lënë Pogradeci para disa vjetësh. Kishte vetëm një rrugë të re në qendër, një godinë të postës. Ishin edhe lokalet e Xhemal Boçit dhe të Popajve, këta ishin edhe më të vjetër në këtë vend. Lart në kodër mbaj mend vetëm një godinë. Tjetër gjë nuk kishte. Sa për të bërë një paralelizëm: Në krahasim me Pogradecin, Librazhdi më krijoi të njëjtën ndjenjë që m‘u krijua kur jam kthyer nga Pekini në Tiranë. Pastaj, në 1967 jam vendosur përfundimisht në Librazhd, ku u mora me jetën artistike të rrethit. Sapo kishin nisur të ndërtoheshin apartamentet e para, por kërkesa ishte shumë herë më e madhe se sa ishin mundësitë. Pastaj edhe atëherë ‘valonte‘ fort edhe miku. Për 8 vjet kemi banuar dy familje në një hyrje të ngushtë. Në 1972 këtu mbërriti hekurudha, thuajse në të njëjtën kohë, apo pak më parë, këtu u ngrit komanda e një divizioni. Pak nga pak u shtuan edhe industritë, kështu që edhe jeta intelektuale nisi të marrë jetë".
Vetëm pak metra më tej na bën përshtypje studioja e një piktori. Këtu takojmë Sami Roçin. Ai është shkolluar në Tiranë. Thuajse të gjithë adoleshencën dhe rininë e tij i ka kaluar në kryeqytet. Përfundimisht, familja e tij ka ardhur nga Hotolishti në Librazhd në 1967, kur pjesëtarët e tjerë u bashkuan me babanë, i cili kishte kohë që merrej me tregti në qytet. "Çfarë përshtypje më bëri në fillim? - piktori ngre supet duke rrëmuar në kujtesën e tij. - Po imagjinojeni vetë. Unë vija nga Tirana në një qytet që porsa kishte nisur të formëzohej. Për mua ende ishte më i bukur Hotolishti, vendlindja ime. Pastaj këtu u strehuam në një shtëpi përdhese, ku u grumbulluam të gjithë bashkë. Shtëpia e vjetër në fshat ishte një gjë krejt tjetër, me ato muret e forta prej guri dhe me ballkonin e madh prej druri. Kurse këtu… Po nejse, kujtimi më i fortë që më ka mbetur nga ajo kohë ka qenë tërmeti i dimrit 1967, kur gjithçka u drodh aq fort, sa që u duk sikur u shemb bota. Pastaj kam qenë dëshmitar se si ky qytet zgjerohej vit pas viti".
Lart te "Varret e Dëshmorëve"
Mjafton të ecësh vetëm pak minuta në të përpjetat që dalin nga rruga kryesore, dhe nis të shijosh një Librazhd tjetër. Pikërisht ky është ai që po kërkonim, ai që duket sikur do t‘i "fshihet" syrit të kalimtarëve indiferentë, atyre që kalojnë këndej vetëm për punët e tyre dhe jo për ta njohur atë më mirë. Librazhdi në pjesën e kodrave është një gjë fort e këndshme. Vila të reja, rrugë të shtruara dhe njerëz të qetë e të njerëzishëm janë përshtypja e parë. Mbi një urë shohim një çift të ngarkojë gomarin me pazarin e porsabërë. Disi më lart, krejt në periferi të qytetit, shtëpitë nisin të shpërndahen dhe gomari është ende një mjet me leverdi transporti. Veshgjati i kthen një herë sytë nga aparatet tona të zeza dhe pastaj bën sërish përpjetë. Njësoj sikur të dojë të thotë: Ah, e keni në terezi ju more. Ju keni katër rrota, edhe ato nuk i keni tuajat. Po unë i ziu që më duhet të mbaj tërë këtë peshë mbi këmbët që i kam të katra të miat!
Në majë të kodrës hasim në një godinë hijerëndë, por edhe të trishtë. Mbase janë shenjat e lagështirës mbi muret, që nuk dihet se kur janë lyer për herë të fundit, mbase janë xhamat e thyer, që e bëjnë të duket si godinë e bombarduar, mbase ngaqë askush, me përjashtim të njerëzve që punojnë në të, nuk e merr mundin t‘i hedhë një sy, ka shumë mbase, por në krahasim me Librazhdin e panjohur të kodrave, që porsa kemi lënë pas, kjo godinë e harruar seç të ngjall një ndjenjë trishtimi. Ca më tej janë varrezat e kudondodhura të dëshmorëve. Pikërisht këtu takojmë një personazh tjetër, i cili shumë shpejt do të shndërrohet në një mik të vërtetë.
A të vret dëbora?
Thanas Mai është një ish-mësues i gjuhëve shqipe e ruse. Tani është 67 vjeç. Vë buzën në gaz kur i kujtojmë se vendi i tij tani nuk duhej të ishte në anë të Shkumbinit, në grykën nga ku fryjnë erërat e ftohta të kontinentit, por në anë të Jonit, në shtëpinë e tij atërore të rrethuar nga ullinjtë dhe agrumet. "Eh, po brezi ynë kështu e pati fatin", thotë Thanasi. Ka lindur në Dhërmi, në fshatin e Petro Markos. Më pas është shkolluar në Pedagogjiken e Vlorës dhe në Institutin Pedagogjik në Tiranë. Për disa kohë ka punuar si mësues afër vendlindjes së tij. Në fillim në Orikum e më pas në gjimnazin e Himarës.
Pasi ka kryer shërbimin ushtarak, i është rikthyer edhe një herë mësuesisë, duke punuar herë në Gorisht e herë në Velçë të Vlorës. Ende nuk ishte ndarë nga aroma e mbarë që vjen nga deti. Në 1975 mbaron studimet e larta në Tiranë për rusisht. Ishte koha e "Revolucionit Kulturor". "Morëm iniciativë që të shkonim në zonat malore - na thotë duke mos e ndarë një buzagaz të trishtë nga portreti i tij i mbarë - kështu nisa të njoh male që nuk i kisha parë kurrë. Ishin aq të ndryshëm nga ato të anëve tona në anë të detit! Në fillim në Kurbnesh, deri sa më erdhi transferimi për në Librazhd.
Këtu kam punuar në vende të ndryshme. Si drejtor e si mësues. Unë vazhdimisht kërkoja transferimin për në Vorë, por ky nuk mbërriti kurrë. Në vitin shkollor 1981-1982 isha drejtor i gjimnazit të Librazhdit. Në këtë vit ndodhi ajo që ndodhi dhe kështu mbeta këtu…". "Ajo që ndodhi", është një ngjarje fort interesante. Teksa kalonte rrugës, drejtor Thanasi shikon një kamion të madh dhe një njeri që kërkonte ndihmë në greqisht. Askush nuk ia vinte veshin. "Ky ishte një shofer nga Pireu - thotë Thanasi - i ishte prishur kamioni dhe kërkonte ndihmë. Unë thashë me vete: Në dreq të vejë! Edhe ky është njeri si të gjithë ne. Kështu që e ndihmova. Unë e dija fare mirë edhe gjuhën. Kështu që u bëmë shumë shpejt miq. Greku, për të më respektuar më ftoi në Turizëm për një gotë verë. Ndenjëm ca gjatë, por të gjitha bisedat i bëmë fare hapur. Nuk kishim se çfarë të fshihnim. Pastaj, unë e dija se në lokal ishin njerëzit e Sigurimit. Por kjo punë desh më kushtoi shtrenjtë".
Pas kësaj ndodhie, Thanasi u kritikua ashpër për "dobësim të luftës së klasave" dhe dërgohet edhe një herë në fshat, ku qëndroi si mësues i thjeshtë deri në 1992. Gjatë bisedës vazhdimisht dëgjojmë mbiemrin Popa, atë që thuajse të gjithë banorët e kanë konsideruar si "themeluesin e parë". Bashkëshortja e Thanasit është një vajzë nga kjo familje. Ajo na rrëfen se si paraardhësit e saj u vendosën këtu në vendin ku sot është hoteli i madh i qytetit. "E blenë atë tokë për 600 napolona flori dhe ndërtuan restorantin, hanin, dyqanet", na thotë ajo pa e fshehur krenarinë.
Neve na bën përshtypje portreti i një çifti pleqsh që na shohin ngulazi nga muri përballë. Thanasi na e kupton mendimin. "Ah, harrova t‘ju ‘prezantoj‘. Këta janë pleqtë e mi. Nëna ka pasur histori të forta këtu. Vinte shpesh, sepse kishte shumë mall. Po tjetër klimë e tjetër dialekt këtu e tjetër në Dhërmi. Nuk e harroj kurrë një dimër që kaloi bashkë me ne. Një ditë zuri të binte një dëborë e shtruar. Ishte hera e parë që nënë ime shikonte dëborë. Po tani o bir, tani që zuri dëbora, si i bëhet? Mos vallë do vdesim të gjithë? Kështu më pat pyetur atëherë". Për një copë herë shëtisim në grumbullin e ndërtesave ku jeton Thanasi nga Dhërmiu. Janë nga të parat që janë ndërtuar në Librazhdin "socialist". Ca më tej takojmë një mik të vjetër. Ish-minatorin Mefail. Kioska e tij në anë të një rrëpire është po ajo e disa vjetëve më parë, me po ato karrige të vjetra dhe me llamarinën pa ngjyrë, vetëm se neve na duket sikur ka nisur të jepet ca për nga shpati që të çon në përrua. Se çka marrë një lloj pjerrësie të çuditshme.
Një shaka "me zarar" dhe gishti i përthyer
Daut Gjetja është banor i vjetër i Librazhdit-Katund, atij që ne na pëlqen ende ta thërrasim "i panjohuri". Është 79 vjeç dhe nuk ka nevojë fare që të harxhojë kohë për kujtimet e tij. Na përgjigjet sakaq: "Në vitet ‘30 i mbaj mend fare mirë ndërtesat e këtushme. Këtu kanë qenë godinat e Popajve, Hani i Xhemal Bicit, ato të Mehjes dhe nja 5-6 shtëpi. Shkolla, ku kam mësuar edhe vetë, u hap në 1939. Kishte edhe një punishte rakie. Tjetër gjë nuk mbaj mend. Më ka mbetur në mendje karvani i Mbretit Zog, në prillin e 1939-ës, kur po shkonte për në Greqi. Asokohe rruga kalonte lart nëpër kodra dhe dilte matanë. Isha i vogël, Zogu m‘u duk shumë i madh dhe i pashëm".
"Xhajë Dauti", sikurse e thërrasin i madh e i vogël në Librazhd, ka punuar në poste drejtuese, por nuk është shumë i njohur vetëm për këtë, por më shumë për shakatë e tij dhe për dëshirën për të pasur gjithnjë rreth e rrotull vetes miq e shokë. Ai vetë vë buzën në gaz kur rrëfen "aventurat" e tij të shumta, por është një buzagaz i trishtë. Shumë prej shokëve me të cilët i ka ndarë "bëmat" e tij, tani nuk janë më. "Unë kam shumë nga këto - na thotë - por njëra nga këto shaka, jo se ka vazhduar gjatë, por u rikthye befas në këto ditët tona. Unë kisha bërë shumë shaka me shokë e miq. Një ditë prej ditësh njëri prej tyre, Idrizi, vendos të ‘hakmarret‘, me të qeshur kuptohet. Një natë, sapo isha kthyer në shtëpi, binte shi dhe ishte ftohtë.
Befas dëgjoj trokitje në derë. Më thanë se duhej të shkoja urgjent për një punë në një fshat matanë Shkumbinit. U nisa shpejt e shpejt dhe arrita i lagur qull në atë shtëpi, ku më kërkonte Idrizi, shoku im i vjetër. E kuptova sakaq se nuk kishte asnjë punë për të bërë. Ishte thjesht një darkë mes shokësh. Por më bëri përshtypje një ‘nuse‘ e re që më provokonte vazhdimisht. Kulmi arriti kur më shtrëngoi dorën. Një nga gishtat, ai i mesit, ishte i përthyer. Të gjithë e dini se ç‘do të thotë kjo shenjë. U vura në një siklet të madh, sepse nuk dija se ç‘të bëja. Vetëm kur plasën të qeshurat e mora vesh se Idrizi ishte tallur me mua. Ishte vetë ai që ishte veshur me kostumin e nuseve të reja të asaj zone. Unë u nxeha keq. Kaluan shumë vite. Më thanë se është në shtratin e vdekjes. Mora nusen e djalit dhe i shkova në shtëpi. Ai as nuk merrte dhe as nuk jepte. ‘A po më njeh?‘, i thashë. Ai nuk bëri zë vetëm me sytë pa shprehje e mbylli edhe një herë gishtin e mesit, njësoj si në atë ditën e shakasë. Nuk kaluan shumë e pastaj vdiq".
Autori falënderon përzemërsisht zotin Andon Andoni për ndihmën e dhënë gjatë realizimit të këtij reportazhi. Për këtë shkrim janë konsultuar librat: Avni Alcani, Librazhdi, Progres 2008; Shaban Gjura, Librazhdi dhe Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare, Tiranë 2008.
Gazeta Shqip
FATOS BAXHAKU
