Ja porosite qe me la Enveri para se te vdiste

Ramiz Alia tregon si e ka njohur Enver Hoxhen, rrefen gabimet dhe te mirate komunimzmit. Ai rrefen edhe mekatin me te madh te Mehmet Shehut dhe si u zbuluar qe ai ishte agjent.Ai rrefen takimin e e pare me Berishen ne Paris dhe pse ka qene per Nanon si kryetari i PS. Alia shton se Nano ka ndryshuar negativisht. Po ashtu Ramiz Alia tregon se ai nuk eshte takuar kurre me Edi Ramen dhe jep arsyet pse nuk e takon.

Ju keni shkruar shume libra, mes te cileve, “Une Ramiz Alia rrefej historite” dhe shume libra te tjera me intervista te gjata, me gazetare kosovare, me impenjime te tjera te letrave, te cilat jane grumbulluar ne formen e disa librave. Pse ishte i domosdoshem pikerisht ky liber dhe pse gjithe kjo rrokje e jetes suaj nga fillimi deri ne fund, nderkohe qe ne keto libra eshte dhene ne fakt kjo jete...?!

Ato librat e meparshem, siç e thate edhe vete, ishin te pjesshme. Domethene ishin per ngjarje te veçanta, per pjese te veçanta. Ne kete liber une, duke marre parasysh dhe moshen, duke menduar qe une me kete liber mbyll shkrimet me jeten time...

Kur keni rene ne kontakt per here te pare me levizjen komuniste, si ka qene?

Per here te pare une kam rene ne kontakt gjate vitit 1941. Nuk ishte krijuar Partia Komuniste ne ate kohe, por kishte grupe komuniste qe vepronin dhe disa nga keto grupe punonin, dhe perpiqeshin te futnin idete e tyre tek te rinjte. Ne ate kohe ishte botuar nje liber, libri “Nena” i Maksim Gorgit dhe ishte i ndaluar per kohen, dhe kalonte dore me dore. eshte nje moment interesant ne ate kohe, me shokun tim te ngushte Manush Alimanin. Nje dite, une u takova me nje shok komunist...

Kur rate ne kontakt per here te pare ne nje celule komuniste?

Une e kam shkruar edhe ne liber. Ju e dini nga historia qe Partia Komuniste u krijua ne nentor te vitit 1941. Kurse organizata e Rinise Komuniste eshte krijuar ne 20 janar te vitit 1942. Une jam pranuar ne rinine komuniste menjehere, qe ne janar. Por, isha ne grupet e rinise komuniste qe perpara, qe nga dhjetori apo nentori. Por futur ne rinine komuniste, ne janar.

Çfare do te thoshte te futeshe ne rinine komuniste?

Domethene nje organizate ku futeshin disa te rinj, jo te tere, ata qe e ndjenin veten te gatshem per te luftuar per çlirimin e vendit tone, te Shqiperise, por jo vetem kaq, por edhe qe kishin simpati per idete komuniste.

Kush ishte udheheqesi i asaj organizate ku ju u pranuat?

Ne ate kohe sekretari i Rinise Komuniste ishte Qemal Stafa.

Ju e keni takuar Qemal Stafen?

Ate e kam takuar pikerisht ne janar te 1942. Ne 21 janar eshte pervjetori i vdekjes se Leninit dhe ne nje shtepi ilegale...

Afer qendres se Tiranes?

Brenda qytetit, diku andej nga lagja e pishes, eshte tek “Pazari i Ri”, pak me tutje. Aty Qemal Stafa foli per Leninin, per jeten e tij.

Ku ishit me 5 maj dhe ku e mesuat vrasjen?

Ishim nxenes ne shkolle, ne gjimnazin e Tiranes dhe kur erdhi lajmi qe u vra Qemal Stafa. Atehere u be ne gjimnaz, erdhi nje shok, ilegal ishte, i cili foli ne nje pushim aty, erdhen te tere nxenesit. Ai vetem dha nje pershendetje per Qemal Stafes.

Per ju ka pasur diçka te dyshimte ne vrasjen e tij?

Nuk ka pasur ndonje gje, ishte nje rastesi qe ndodhi, meqe nje shoku i zune, kishte dokumentin e shtepise, rastesisht i gjeti policia ne shtepi dhe pike.

Kur vendoset te dilnit partizane?

Ne prill te vitit 1943, mua dhe Manush Alimanin, na njoftuan, duhet te shkonim ne shtepine e Zeqe Agollit sepse na kerkonte Nako Spiru.

Kur keni degjuar fillimisht per Enver Hoxhen dhe me pas takuar?

Heren e pare e kam pare Enver Hoxhen. Ka qene kjo ne demonstraten e pare qe eshte bere ne Tirane, ne tetor te vitit 1941.

Si e njohet qe ishte Enver Hoxha?

Ne kete demonstrate, ne nje moment te caktuar, nga fundi i demonstrates, ne te rinjte, pasi kishim bere nje xhiro neper qytet dolem tek sheshi “Skenderbej”. Ne ate kohe karabinieria italiane sulmon te rinjte dhe filluan te godasin me shkopinj, me bajoneta, me keto. Ne ate moment ne te rinjte pame nje burre te gjate, i cili u fut ne mes dhe zuri atje komandantin e karabiniereve, qe ishte kolonel ai, e zu per fyti, i ra nje grusht dhe e rrezoi pertoke. Te tere ne: Kush eshte ky? Disa qe e njihnin, Enver Hoxha. Ketu e kam degjuar per here te pare.

Pra ky moment nuk ka qene legjende e propagandes komuniste, se eshte shkruar... Jo jo, e pame me syte tone.

Atehere nuk e kam takuar.

Kur e keni takuar?

Ne vitin 1942, pasi ishte bere partia etj., ky rrinte ne shtepine e Zeqi Agollit, ilegal. Me Zeqiun une isha shume shok dhe shpesh shkonim ne shtepine e atij per te bere detyrat e shkolles. Nje dite vajtem atje, beme ato detyrat, kur dalim nga dhoma e detyres, po zbrisnim poshte, kur ne korridor na del perpara Enver Hoxha. E para here e shikoja. Ai i tha Zeqiut, ky eshte shoku yt qe me ke folur. Po, i tha Zeqiu. Si je me tha, mire i thashe une. Po mesoni, mesuam i thame. Duhet te jeni nxenes te mire, me tha. Kaq.

Ju e dinit qe Enver Hoxha ishte udheheqes i Partise Komuniste?

Po po, dihej.

Me pas si shkuat?

Takimin tjeter me Enver Hoxhen e kam bere ne mars te 1944, u be nje kurs teorik per disa kuadro te rinise, jo vetem te rinise, te partise, te brigadave, te jugut. Ishin vetem Qarku i Korçes, Vlores, Gjirokastres dhe Beratit. U be kjo ne Panarit te Korçes. Atje ishin jo vetem Enver Hoxha, por ishte edhe Koçi Xoxe, Bedri Spahiu, Ymer Dishnica etj., te cilet benin nje kurs teorik, aty ka folur Enver Hoxha, aty e kam takuar, pasi me thirri ne menyre te veçante. Me tha, ti nuk do te jesh me ne rinine e Beratit, do te kalosh ne brigade.

Dallonte ne ate kohe Enver Hoxha, ishte i qarte, kishte oratori?

Dallonte. Mbaj mend ne ate mbledhje, ai foli per çlirimin e vendit dhe çfare detyra i dalin vendit tone ne prag, menjehere. Me nje fjale, hapi nje perspektive perpara nesh qe jo vetem çlirimi do te vij shpejt, por edhe çfare duhet bere ne ditet e para te çlirimit.

Ky ishte takimi i fundit i juaji gjate luftes?

Pas kesaj e kam takuar ne Kongresin e Rinise, ne gusht te 1944, ne Skrapar. Pastaj e kam takuar ne fund te luftes, ne dhjetor te 1945, ku u emerova komisar politik i divizionit te 5. Me thirri dhe me dha udhezime se çfare duhet te bejme ne atje, sidomos me foli shume gjate per Kosoven, çfare duhet te benim ne me kosovaret, si duhet te silleshim, si duhej rinia e Kosoves, kuadrot e Kosoves, me qellim qe populli i Kosoves te zhvillohej, te fitonin ato tiparet e domosdoshme per te qene nje vend si Shqiperia, i lire, i pavarur.

Pasi u kthyet nga ish-Jugosllavia, si u ingranuat ne jeten e pas luftes ne Shqiperi...?!

Une ne Jugosllavi kam qene ne fund te muajit mars dhe gjysmen e muajit prill, kemi qene deri ne Bosnje, ne ate kohe. Prej atje jemi kthyer ne Tirane, une. Sepse u be Kongresi i II-te i Bashkimit Rinise Anti-Fashiste dhe efektivisht kalova nga divizioni i V-te, kalova ne komitetin qendror te rinise anti-fashiste, por gjithmone me detyren si pergjegjes i rinise te gjithe ushtrise. Ja 2-3 muaj kjo pune dhe pastaj vazhdova ne rini, te punoj si sekretar i Komitetit Qendror te Rinise dhe filloi jeta ime ne rini politike.

A eshte e vertete apo legjende qe gjate kohes se studimeve tuaja jeni njohur edhe me Gorbaçovin?

Jo, nuk eshte e vertete, eshte legjende. Megjithese une kam marre vesh qe ne ate kohe paska studiuar edhe ai, por jo ne ate shkolle ku isha une, ne nje shkolle tjeter. Por jo, nuk jam njohur. Me Gorbaçovin nuk jam takuar asnjehere.

Kush ishin sfidat me te cilat perballohej Shqiperia ne kete periudhe dhe a ishte kjo momenti i prishjes me Bashkimin Sovjetik?

Menjehere pas çlirimit te vendit, Partia e Punes, detyre themelore kishte rindertimin e Shqiperise, qe ishte nje pune kolosale, se vendi ishte i shkaterruar totalisht. Nuk flas me per shtepite e familjareve, fabrika sa kishte ne ate kohe, te gjitha urat e Shqiperise, te gjitha ishin shkaterruar. Keshtu qe, vendi kishte nevoje per rindertim. Por jo vetem kaq, vendi kishte nevoje edhe per nje zhvillim industrial dhe bujqesor. Kjo ishte edhe nje nga misionet e medha te Partise ne ate kohe, te ndertonte vendin, te fuste zhvillimin e ekonomise se vendit. Nje gje dua ta theksoj, shpeshhere njerezit e harrojne, 90% e popullit ne 1945 e popullit ishte analfabet dhe ne 1990, 60% e rinise sone ishte me shkolle te mesme, nje ndryshim kolosal, jo me analfabet qe nuk kishte. Tani kane filluar nje çike analfabetet. Kishte 150 mije djem dhe vajza qe mbaruan shkollat e larta ne Shqiperi. Pati nje zhvillim kolosal ne ate drejtim. E theksoj kete se shpeshhere harrohen. Marr problemin e dyte, ato qe kane te bejne me jeten e njeriut...

Ke konsideroni tjeter si arritje te asaj periudhe?

Doni te marr elektricitetin. Ky eshte gjithashtu nje perparim i madh. Te gjitha keto qe kane kushtuar shume energji. Une mbaj mend, me kujtohet, ne 1957 kam qene minister i Arsimit, kemi hapur shkolla, kemi derguar mesues per 4 nxenes ne malesi. 4 nxenes, mesues. E keni parasysh sa kosto per shtetin?! Dua te them, eshte gjynah te harrohet ajo qe eshte bere. eshte bere nje gje kolosale. Pa dyshim qe ka mungesa te tjera sa te duash.

Ju thate tre arritje, kush mund te jene tre gabimet e medha qe ju konsideroni per ate periudhe, e pare me syte e tanishem?

Une nuk quaj gabim kolektivizimin, perkundrazi ishte i nevojshem. Sepse edhe parimi i asaj shoqerie ishte shoqeri kolektive.

Ndalimin e fese e konsideroni gabim?

Ndalimi i fese ishte gabim, nuk ka dyshim, ishte nje nxitim i joni.

Luften e klasave e konsideroni gabim?

Lufta e klasave vete nuk ishte gabim si lufte klasash, menyra se si eshte zhvilluar ka pasur gabime. Lufte klasash behet edhe sot.Jo, nuk quhet e tille.Nuk doni t’i vendosni emrin. Lufte klasash eshte edhe sot efektivisht.

Po izolimin total te Shqiperise e konsideroni gabim?

Izolimi i vendit tone eshte padyshim edhe ajo mund te quhet gabim i joni, nuk eshte merite, por duhet pasur parasysh rrethanat ne te cilat vepronte vendi yne. Mos harroni nje gje, se shpesh njerezit e bejne historine duke harruar. Ndaj Shqiperise se vogel, doli Jugosllavia kunder, Greqia ishte kunder, Italia ishte kunder, nje vend i vogel i rrethuar nga keto tre vende, ishte nje rrezik per lirine dhe pavaresine e vendit tone. Doli me vone BS qe u kundervu, nuk ishte thelbesore me BS çeshtja ideologjike, por ishte pikerisht çeshtja e mbrojtjes se lirise dhe pavaresise se vendit tone.

Po te denuarit politik dhe heqja e prones, konsiderohet si gabim? Pra mund te behej ndryshe?

Heqjen e prones nuk e quaj gabim, se ajo ishte teoria e kohes. Ne kerkonim nje barazi te popullit. Per sa i perket disa momenteve te ndryshme ne luften e klasave, nuk ka dyshim qe une mendoj se nuk jane te drejta, jane bere gabim. Domethene gjera te tilla ka pasur, gabime te tilla, qe jane denuar njerez te pafajshem, ka pasur raste te tilla. Ketu ne daç organet e Sigurimit te Shtetit, ne daç organet e partise, shpeshhere kane bere ate qe quhet lufte klase, me teper nga çfare duhej, ne drejtime nga ndonjehere jo te sakte. Pa dyshim qe gjera te tilla ka pasur, nuk eshte se mohoj prirje te tilla te gabuara. Por, kjo nuk do te thote qe e tera ka qene bosh, e tera ka qene keq. Por duhet pasur parasysh mire momentet historike. Te kishe kunder keto qe permenda, iu shtua dhe BS, nuk ishte e lehte, ishte shume e veshtire.

Zoti Alia, ju keni reflektuar dhe njohet disa nga gabimet e asaj periudhe. Sa nga keto gabime ia njihni dhe Enver Hoxhes? Kush kane qene gabimet e Enver Hoxhes, e pare nga ky kend sot.

Une nuk mendoj keshtu, une mendoj se ajo qe eshte bere mire dhe qe ajo eshte bere keq, ka qene kolegjiale. Nese ka pasur gjera te mira, ka bere Enver Hoxha, i kemi bere te tere. Nese ka pasur gjera te keqija, i ka bere Enver Hoxha, i kemi bere te tera.

Ju e njihni si gabim te Enver Hoxhes faktin e gjate 25 viteve, disa nga bashkepunetoret e tij te afert, te punes me vone, u eliminuan me vone ne te ashtuquajturen grupe armiqesore. A ishte kjo nje perpjekje e tij per ta pasur fushen rreth e rrotull tij te paster qe askush te mos ia vinte ne dyshim, ka lidhje kjo gje?

Une e theksoj edhe njehere, nuk i krahasoj keshtu dhe nuk i gjykoj keshtu gjerat. Se me thua ti Enver Hoxhes, pse mos te them Mehmet Shehut, per shembull, pse te mos them Ramiz Alise.

Se Mehmeti ishte viktime vete me vone...

Jo, jo, po perpara 1980...

Mehmeti ka qene me aktiv se Enver Hoxha?

Te gjithe kane qene aktiv. Une te thashe s’i ve gisht as atij, une quaj se te gjitha veprimet kane qene veprime qe lidhen me nje vije te partise, qe kishin nje vije te caktuar partise, qe pergjigjeshin te gjithe. Nuk dua te vej gisht.

Duke menduar nga distance kohore, 20 vjet pas rrezimit te komunizmit ne Shqiperi. Mos u teprua pak me keto denimet e shokeve tuaj te asaj periudhe, a ka pasur teprime?

Ky eshte nje problem tjeter. Une e thashe, kjo hyn ne kuadrin e asaj qe thame perpara, ne zhvillimin e luftes se klasave, e cila pa dyshim qe eshte tepruar, pa dyshim ka kaluar kufijte e realitet. Ne kete kufij te realitet perfshihen edhe raste te tilla. Une e kam thene edhe ne nje vend tjeter, jo ne kete liber, s’e mbaj mend ne e kam shkruar, disa gjenerale u akuzuan dhe u denuan si tradhtare te atdheut te lidhur me te huajt etj..

Pa qene te tille...

Sigurisht qe pa qene, ata u denuan. Çfare ndodhi? Ndryshoi sistemi. Ne kete sistem te ri te demokracise pluraliste, te gjithe keta njerez nuk u hodhen ne kampin kundershtar, perkundrazi vazhduan te jene me ate parti me te cilin kishin qene, ose ne ate bllok qe kishin qene...

Megjithate kjo nuk i ngushellon plaget e familjeve te tyre...

Dakord, ky eshte nje tjeter problem.

Perveç gjeneraleve qe ju i quani nje tejkalim te se drejtes per t’i denuar deri ne ate mase qe u denuan, kush tjeter ish-udheheqja e larte e asaj periudhe, apo ish-ministra, mendonin se ne nje fare mase eshte tejkaluar e drejta per ta denuar? Ke konsideroni qe nuk ishin fajtor dhe u denuan si te tille? Per shembull, Todi Lubonja, Kiço Ngjela etj,.

Ne librin tim kam folur per Todi Lubonjen, sepse mendoj se ai grup i Todit, i atyre shokeve qe ishin, grupi i kultures, ata u denuan, por per mendimin tim ishte nje veprim i nxituar. Nuk ishin ata fajtore per ate çeshtje, une kam qene vete pjesetar, madje ne ate grup edhe une kam marre denim. Ne ate mbledhje qe jane denuar ata. Mendimi im ka qene qe nuk duhesh shkuar ne ato ekstreme ku shkoi denimi, por nuk mund te them kete gje per Mehmet Shehun. Nuk e them dot...

Çfare nuk thoni dot se Mehmet Shehu...

Ai ia beri vetes.

Ne ç’kuptim?

Te gjithe proceduren, deri tek vetevrasja.

U vetevra apo e vetevrane?

Ai u vetevra.

A u detyra nga rrethanat te vetevritej?

Nuk besoj se asnje njeri ne bote nuk vret veten nese nuk ka rrethana te atilla qe e çojne ne vetevrasje. Une jam i bindur qe Mehmeti vrau veten sepse nuk duronte dot kritikat, verejtjet e ndryshme. Ajo psikoze qe mundonte Mehmetin u duk ne Kongresin e Partise, nese ju kujtohet ne ate kohe. Mehmeti nuk kishte gjalleri ne shkathtesine e tij, perkundrazi, megjithese ai foli, por me teper recitoi se sa foli.

Ku ishte gabimi qe kishte bere Mehmet Shehut?

Gabimi i rende qe beri Mehmeti ishte ai gabim qe Mehmeti e denonte vete dhe ka denuar shume njerez per ate gabim, qe lejoi fejesen e djalit me nje familje qe konsiderohej ne ate kohe e deklasuar. Mehmeti kete gje nuk e bente per te tjeret.

Mos ishte nje kurth qe iu be Mehmetit?

Jo, e zgjodhi vete. Une nuk diskutoj problemin si e beri, qysh e beri.

Ky eshte mekati me i madh qe ka bere Mehmet Shehut?

Ai eshte nje mekat qe ka bere.

Ju edhe sot mendoni qe Mehmet Shehu ishte nje poli agjent?

Ah ky eshte nje tjeter problem. Per sa i perket asaj qe thuhet per Mehmetin, une per vete personalisht nuk kam ditur se çfare dokumentesh kishte. Pasi u vra Mehmet Shehu, mua me thirri ne zyre Enver Hoxha dhe me pyeti, tha je ti ne dijeni te atyre dokumenteve qe na kane ardhur ne 1964 nga Vjena lidhur me Mehmet Shehun. Une me te vertete nuk dija gje dhe i thashe jo, nuk jam dijeni. Me tha qe kane ardhur atehere disa dokumente me te cilat tregohej se Mehmet Shehu ishte agjent i anglezeve, por une dhe Hysniu i lexuam, i pame, por konkluduam qe mund te ishte nje provokacion i ruseve per te na perçare.

I kishte sjelle ambasada jone, ku i kishte marre?

I kishte dorezuar nje X njeri, i panjohur, pa emer. Keto dokumente Enveri u ngrit nga tavolina e tij, shkoi ne kasaforten e Hysniut, kishte vdekur, nga atje i nxori dhe m’i dha mua, shikoji tha. Une i pashe nje e nga nje, skeda, anglisht ishin te tera. Me porosi te tij i mora dhe i çova per perkthim.

Keto ishin materiale te shkruara ne menyre te thjeshte, apo ishin dokumente komprometuese qe Mehmet Shehu kishte firmosur diçka ose...

Jo s’kishte firmosur, ato ishin skeda, ku Mehmet Shehu pretendohej te ishte agjent. Me vone ne 1987 ambasadori jone ne Argjentine, merr nga nje njeri prape, nje amerikan, nje leter, ne te cilen thote se dokumentet qe u jane dhene ju ne Vjene jane te sakta. Ky ambasador, ne ate kohe, dergoi nje leter per Komitetin Qendror te Partise. Une e kam marre ate leter, ne mbledhjen e pare, ne fund te mbledhjes, ua kam lexuar anetareve. U thashe qe po ua lexoj kete leter, i thashe une nuk dua asnje koment, asnje diskutim, thjesht ua lexova per dijeni dhe kjo leter te futet ne arkiv, duhet te jete ne Arkivin e Shtetit. Pse une nuk kerkova diskutim? Sepse jane diskutime ne ere.

Ju mos e lexuat me qellimin qe t’i mbushnit mendjen, shokeve tuaj te Byrose se Mehmet Shehu ka qene agjent dhe une meritoja te isha pasardhesi i Enver Hoxhes?

Jo, jo, s’kam te atilla punera. Une e lexova se erdhi, se po ta kisha futur ne sirtar, sot e pe ti, ai djali doli dhe e beri boterisht, po te mos e kisha lexuar une, sot do te ngriheshin te gjithe dhe do te thoshin pse e ke fsheh.

Verteton kjo realisht qe Mehmet Shehu ka qene agjent?

Une them kete gje ne liber, qe keto jane lexuar, jane te shkruara, por a jane te verteta, askush s’e thote dot. Nuk ka asnje dokument qe te thote keto jane te verteta. Çfare do te thote te thuash qe jane te verteta? Ato jane, X-i beri kete, takojeni filanin, merrni te dhena nga filani. Une mund te them sa te duash. Derisa nuk ka ndonje dokument qe ky ka qene, ma vertetoi, tani s’them dot. Nese me ben mua pyetjen a ka qene? Une te them s’di gje, s’mund te them qe ka qene apo s’ka qene. S’kam asnje dokument.

Per ata qe kane dyshime se Mehmet Shehu mund te jete vrare, si mund t’i hiqen keto dyshime, duke pasur teori qe ka bere rruge te nendheshme poshte viles...

Kur eshte vetevrare Mehmet Shehu, te nesermen ne mengjes me mori ne telefon oficeri i tij, Ali Çeno. Me mori ne telefon dhe me thote, ore ky ka vrare veten. Kush ky, i thashe une. I the kujt i thashe une. Po tha, njoftova ministrin e Brendshem. Ne ate kohe ishte minister Feçor Shehu. Mire i thashe une.

Si eshte e mundur qe ju u njoftuat ne mengjes kur ajo ka ndodhur ne 1 te nates, kur ishte zbuluar ne ate kohe...

Nuk e di kete. Ne ate kohe vajta menjehere tek Enveri, ia thashe keshtu-keshtu. Enveri u shtang ne vend, mbeti tha pse e beri kete. Ne kete kohe vjen Kadri Hzzbiu, qe i kishte thene Feçori dhe erdhi ai.

Kadriu ne ate kohe çfare ishte?

Minister i Mbrojtjes. Edhe Enveri i tha Kadriut, ore meqe erdhe ti shko ne shtepine e Mehmetit mos ka lene ndonje gje. Vajti Kadriu dhe kishte lene nje leter Mehmeti, eshte bere publike. Kaq eshte kjo ngjarje ne ate kohe, kaq mund te them per figuren e Mehmetit. Nuk mund te them une personalisht se ishte i tille. Per mua figura e Mehmetit, perveç ketyre fakteve qe po bisedojme, ai ka qene nje njeri i ditur, nje kuader shume i zoti, nga çdo pikepamje, perveç luftetar dhe trim, ishte dhe korrekt. Ai drejtonte Kryeministrine dhe me mua raportet kane qene miqesore, nuk shkonim shume me njeri-tjetrin. Por kjo s’do te thote qe ne s’punonim me njeri tjetrin, perkundrazi, kur Mehmeti kishte probleme ne Keshillin e Ministrave me arsimin, keto i kisha une, me merrte gjithnje ne telefon. Me thoshte, i ke pare keto materiale qe kemi ne, ke ndonje verejtje. I thosha une mendimin tim dhe pike. Tregon qe ishte shume korrekt.

Ishte vitit 1981 per te cilen po behet fjale, ishin vitet e fundit te jetes se Enver Hoxhes, ishte periudha kur anetaret e Byrose, ministrat, te cilet pergjithesisht vinin nga periudha e luftes, ishte brezi i luftes, ishin rritur dhe femijet e tyre ishin rritur, kishin filluar martesat e keshtu me radhe. Ka nje teori sipas te ciles per shkak edhe te sentimenteve prinderore, martesat, fejesat, kunatat e keshtu me radhe, fillua dhe krijuan nje atmosfere, e llokoçiten bllokun ne ate periudhe. A ka luajtur rol kjo gje dhe a ishte pjese dhe vetevrasja e Mehmet Shehut, e kesaj atmosfere, e kesaj lufte dhe per rrjedhoje kishin filluar shikimet kush do te ishte pasardhesi...

Jo, nuk ka gjera te tilla, s’ka pasur.

Po ne pergjithesi ne ate kohe?

Nuk jane keto faktore qe kane percaktuar qendrime te ndryshme, verejtje te ndryshme, llogari te ndryshme per sa i perket rolit dhe veprimtarise se udheheqjes se partise.

Po nje lufte e ftohte, e heshtur, e nenkuptuar ndoshta me shume, per pasardhesin e Enver Hoxhes ka pasur?

Nuk ka pasur fare. Deri ne minuten e fundit te gjithe ne, duke perfshire edhe mua qe po flas, ishim te bindur se pasardhesi i Enverit ishte Mehmet Shehut, veçanerisht pas vdekjes se Hysni Kapos, kjo u be fare e qarte. Pse? Mehmeti ishte kryeminister, u be edhe minister i Mbrojtjes, u be dhe sekretar i Komitetit Qendror te Partise, se mori vendin e Hysniut, me nje fjale zuri te gjithe postet themelore ne qeveri dhe parti. Te tere e respektonin.

Mos ishte pikerisht ky moment ku familja e Enver Hoxhes, ndoshta nuk do te ndiheshin te sigurt me Mehmet Shehun si pasardhes. Nexhmije Hoxha ka pasur ndonje rol ne kete periudhe?

Keto jane te tera hipoteza qe nuk qendrojne, nuk kane lidhje as me ngjarjet qe kane ndodhur.

Pra vdekja e Mehmet Shehut nuk ka lidhje me nje...

...Absolutisht nuk ka lidhje, ka lidhje vetem me veprimtarine e Mehmetit, me ate qe beri, si u interpretua ajo, si Mehmeti i interpretoi vete, si Mehmeti e ndjeu veten ne ato situata.

Vertete ishte kaq e rende ajo çfare kishte bere Mehmeti, fejesa e djalit me nje vajze te deklasuar, e cila ne fakt ishte pjese e ekipit te kombetares se volejbollit te femrave, dilte jashte shtetit me Dinamon, i ati ishte profesor ne universitet. Vertete ishte kaq e rende ajo qe kishte bere Mehmet Shehu?

Me te vertete tronditja e Mehmetit eshte pak e çuditshme. Thelbi eshte qe kushdo qe priste nje vendim ishte Kongresi i Partise, qe u be ne nentor te 1981. Shume njerez prisnin qe ne Kongres t’i jepej goditja Mehmetit. Une mbaj mend ata kineastet, keta qe na marrin neper filma, me kane ardhur mua edhe me thoshin, aman thuaj shokut Mehmet te vesh ndonje kostum tjeter, se kishte veshur nje kostum te zi. Nderkohe qe te tjeret ishin me kostume te çelura. Mehmeti ishte nxire fare, se priste ndonje gje nga Kongresi, por s’ndodhi asgje, mbajti te tera funksionet. Pra, efektivisht ne anen thelbesore se goditja mund t’i jepej aty po te ishte ndonje hall qe duhej denuar. Jo nuk u be kjo, ajo mbledhja e Byrose Politike ishte formale nga nje pikepamje, se s’kalonte dot, formalisht. Une mendoj, nuk e di, apostafat ishte lene nga Enveri pas Byrose Politike qe me ate te mbyllej ajo çeshtje dhe te mbaronte, nuk kishte asnje qellim tjeter ajo mbledhje. Por, duket qe Mehmeti s’e duroi dot, sigurisht edhe kuptohet nga nje pikepamje po te kesh parasysh karakterin e tij, s’kishte ndonje motiv tjeter.

Pas vdekjes se Mehmet Shehut, pasardhesi menjehere u mendua qe mund te ishit ju, apo kjo gje me kalimin e kohes filloi te ngjizej?

Eshte menduar. Une per veten time s’e kam menduar, por ishte pak a shume, se une kisha edhe funksionin e sekretarit te Komitetit Qendror, u bera dhe President i Republikes. Keshtu qe, mora dy funksione.

Atehere fillove te kuptosh se mund te ishit ju pasardhesi...

Kjo ishte nje shenje qe siç duket do te zevendesoja.

Enver Hoxha ua ka thene ndonjehere kete?

Jo. Ne fund, diku nga viti 1984-1985, nje muaj perpara se te vdiste, ishim ne shtepine e tij, une, Adili dhe Hekuran Isai, po diskutonim per probleme te ndryshme. Ai tha e shikon, une jam semure, do ta kem te gjate nuk e di, por tani çdo gje iu bie juve. Ti, i tha Adilit, interesohu per problemet ekonomike, Hekuranit i tha te merret me problemet e brendshme te vendit. Mua mu drejtua, ti tha, merru me çeshtjet politike. Ju te tre, na tha, e keni ne dore te gjithe punen. Ky ishte testamenti i tij. E kam shkruar edhe ne liber, perveç kesaj asgje tjeter me nuk ka thene.

Ju permendet dy momente nga ‘85-’90 qe ishte problemi ekonomik dhe problemi politik. Ka dy momente te tjera qe doja t’ju pyesja. A e ndjenit ju peshen e te qenit pasardhes te Enver Hoxhes? E dyta, kur e kuptuar qe sistemit i kishte ardhur fundi dhe Shqiperia domosdoshmerish do te ndryshonte?

Nuk ka dyshim qe qenie ime ne krye te vendit ishte e veshtire. Per çfare arsye? Une zevendesoja nje personalitet te tille siç ishte Enver Hoxha. Ai eshte nje personalitet me rendesi shume te madhe per historine kombetare te Shqiperise.

Vazhdoni t’i qendroni ketij mendimi akoma?

Jo vazhdoj, por une mendoj qe Shqiperia e jone edhe sot edhe te ne te ardhmen duhet ta respektoje dhe ta nderoje kete figure te madhe historike te popullit shqiptar. Ketu nuk eshte çeshtja je dakord ti apo s’je dakord me te, ti mund te mos jesh dakord me Ismail Qemalin, por Ismail Qemali eshte figura e madhe. Nuk ka figure tjeter historike qe 40 vjet me radhe mbajti lart flamurin e Shqiperise, Shqiperine e lire dhe te pavarur. Une nuk hyj ne diskutim per kete çeshtje. Kjo eshte bindja ime. Une mendoj qe edhe ne te ardhmen historia jone do ta kete gjithmone kete figure, nje figure te madhe per ate pjese te historise qe i takon, jo me teper.

Mund t’i thoni nje here nje te keqe Enver Hoxhes?

E keqja e Enver Hoxhes eshte qe Shqiperia nuk i realizoi te gjithe ato synime qe kishte Enver Hoxha, dhe kjo per fajin e Enver Hoxhes, timen dhe te gjithe ne qe ishim ne krye, nuk e realizuam dot ate Shqiperi qe duam. Pra, une duke marre postin e Enver Hoxhes, e ndjeja veten shume te vogel per te qene Enver Hoxha.

Pra e ndjenit peshen e te qenit pasardhes i Enver Hoxhes?

E ndjeja ne kontakte me popullin, megjithese me donin, me respektonin, e ndjeja qe ndryshe eshte Enveri dhe ndryshe une.

Masat qe moret ju ishin per te evituar rrezimin e komunizmit ne Shqiperi apo per te sjelle pluralizmin?

Deri ne ate kohe ne 1990 ne luftonim per te evituar rrezimin e komunizmit, duke i krijuar sistemit mundesi te reja, t’i pershtateshe kushteve te reja qe u krijuan. Kur erdhi momenti i levizjes studentore, jemi tani ne fund te vitit 1990, atehere ishte e qarte per ne, per te gjithe, ishte e qarte qe tashme nuk ka rruge tjeter, por ne ate kohe, jo vetem s’ka rruge, por tashme kalimi duhej bere ne menyre qe te mos ndodhte asnje incident se kishte mundesi per gjakderdhje.

A kishit indikator nga sherbimet sekrete qe gjerat po leviznin, indikatore nga shkrime qe benin intelektuale te ndryshem, Ismail Kadare, Sali Berisha, Ylli Popa, Servet Pellumbi e keshtu me radhe...

Po. Domethene indikatore nga organet e sigurimit nuk kam pasur gje. Nga keto ketu nuk kishte gje. Ne gusht te vitit 1990 une kam bere nje mbledhje te intelektualeve ne Tirane, ku ishin te gjithe keto emra qe permende ti, pra Ismail Kadare, Sali Berisha, Dritero Agolli, ishin 100 e disa intelektuale. Kerkoja nga ata mendimin lidhur me zhvillimet, çfare propozimesh benin. Ne ate kohe ne kishim shtruar problemin e demokratizimit te jetes, ne kuptimin qe te demokratizohej mendimi, qe çdo njeri te fliste lirisht.

A mund te kishte demokraci mendimi pa demokraci politike?

Do te vij edhe ketu. Ne kete plan qe them une, folen te gjithe shoket, ishin te ketij mendimi qe thashe edhe une. Ne nje moment, kur e pashe qe nuk po shkonin me tej, shtrova une çeshtjen, ore shoke, thashe, si mendoni, a duhet ne te kalojme tek pluripartizmi? Pergjigjen e pare e dha Luan Omari, qe e shpjeguan se pse tek ne nuk jane kushtet per pluripartizem. Pastaj foli Sali Berisha...

Ua tha anglisht...

Shqip. Tha se koha nuk eshte tek ne sepse populli nuk eshte i pergatitur, nuk e ka kulturen e duhur per nje shoqeri pluripartizmi. Kadare nuk foli. E pyeta une se çfare mendonte. Ai tha se keto çeshtjet juridike s’i merrte vesh.

Ai te kishte çuar leter perpara...


Perveç takimit me intelektualet, Sali Berishen heren e pare qe kam pare une, e kam takuar ne Paris, kur ishte semure Hysni Kapo. Por doktori i Hysniut ishte Dine Abazi. Dinia thirri Sali Berishen dhe Sabit Brokajn qe te behej roje 24 ore, se nuk e perballonte dot fizikisht. Aty e kam takuar per here te pare Saliun, aty kam biseduar me te. Pastaj i thashe ne kete mbledhje me intelektualet, hera e dyte, viti 1979 e kam takuar heren e pare, heren e dyte ne 1990. Ne 10 dhjetor te 1990 me merr Xhelil Gjoni me thote qe ka mbledhur disa pedagoge do t’i dergoje tek studentet per t’i qetesuar. I pyes kush jane, me tha disa emra, midis tyre me tha Sali Berisha. Mua me kujtuan se ishin disa nga Tropoja, Azem Hajdari, ja 2-3 te tjere. I thashe, thuaj Saliu te kaloje nga une nje çike, ishte pedagog.

Sali Berisha ishte pjese e elites intelektuale te Tiranes se asaj kohe?

Pa dyshim. Kishte shkruar edhe ne shtyp ne ato kohe. Ishin mendimet e veta karakter demokratik. E thirra Saliun, kam bere muhabet as 2 minuta jo. I thashe, te lutem shume, meqe do te shkosh tek studentet, i thuaj nga ana ime se une nuk vajta sot sepse ato nuk vajten, nese ata neser shkojne ne shkolle une vete pasdite tek ata. Kaq edhe asgje tjeter.

A mund te konsiderohet kjo qe ju e çuat Sali Berishen tek studentet ne ate kuptim qe ishte i derguari juaj per te bere pluralizmin, si vijues i mesimeve tuaj?

Jo s’ka lidhje, s’ka asnje lidhje tjeter, ky ishte misioni qe i ngarkova une. Ai vajti, se çfare ka thene s’e di. Di vetem qe erdhi tek une ne 12 e gjysme te nates, me tha keto fjale, i thashe une i the, vajta me tha, me ata nuk merresh vesh, çfare thote njeri nuk thote tjetri. Mire i thashe une, ia the ato qe te thashe. Ia thashe, me tha. Mire i thashe une, faleminderit, naten e mire, naten e mire. Kaq edhe asnje fjale tjeter.

Ju thate qe nuk keni pasur nje rol specifik per dergimin e Sali Berishes ne krye te levizjes studentore dhe themelimit te PD. Ai ishte nje proces pertej vullnetit tuaj, s’mund ta kontrollonit dot besoj?

Çfare ka bere Saliu eshte pune e Saliut, s’kishte pune me mua. Me mua kishte vetem t’i transmetonte ate qe nuk vajta pse s’vajten ata ne mesim dhe do te veja nese do te vendin ata ne mesim.

Ju keni luajtur rol ne vendosjen dhe ne zgjedhjen e Fatos Nanos si kryetar?

Rol, Fatosin e zgjodhen ata, komisioni qe u caktua. Nuk ka dyshim qe une kam qene per Fatos Nanon dhe e kam respektuar si nje njeri i afte, edhe kur u be Kryeminister, jam une qe e kam iniciuar per kete detyre se kam vleresuar tek ai nje shok mjaft te papergatitur.

Eshte e vertete qe ju perpara Fatos Nanos keni therritur Maqo Lakrorin per t’i propozuar nje funksion te tille?

Kam pasur nje ide edhe per Maqo Lakrorin, por nuk pranoi.

Ka pasur kandidatura te tjera?

Ne ate kohe jo.

Pse Fatos Nano dhe jo nje tjeter?

Mua me eshte dukur nje kuader shume i pershtatshem ne ate kohe, po te me pyesesh sot s’e kam ate mendim.

Pse?

Fatosi tani ka ndryshuar shume.

Nuk eshte Fatosi i asaj periudhe?

Jo, nuk eshte, ka ndryshuar negativisht, per mendimin tim. Roli qe po luan sot eshte shume i keq, nuk e perkrah.

Me mendjen qe jeni sot, ke mund te vinit ne ate kohe?

Po Fatos Nanon. Per ate kohe per ate kohe kam qene i bindur.

Edhe me mendjen e sotme?

Edhe me mendjen e sotme. Por, Fatosi i sotem eshte me para. Fatosi i atehershem ka qene pa para.

Eshte sistem kapitalist, sistem konkurrence ku paraja s’eshte e keqe si ka qene dikur, ajo eshte e mire...

Une s’thashe gje, ajo te ndryshon.

Keni luajtur ju me pas edhe per kreret e partive te tjera qe u krijuan ne ate periudhe?

Absolutisht jo. As per asnje. Ka shume njerez qe thone tani pse Fatosin e bere te PS, Berishen ne PD, kete e çove ketu, jo, jo asnjerin.

Nuk donit apo nuk kishit mundesi?

Nuk ishte ne linjen time qe te interesohesha. Une te thashe, e dergova Berishen per te vendosur raportin tim me studentet, per te sqaruar raportin tim me studentet, vetem kaq. Pastaj se ç’benin studentet per te krijuar PD, ku u fut dhe Berisha, kjo s’me intereson mua, eshte pune e tyre. Nderkohe Skender Gjinushi krijonte PSD, ishte pune e tij, s’u konsultua me mua kete gje. Po, thashe jam i interesuar per PS qe rrjedh nga Partia e Punes. Edhe sot qe ne bisedojme une s’jam anetar i PS, por jam i majte, s’e njoh fare Edi Ramen, s’takohem ndonjehere me te.

S’e ke takuar kurre Edi Ramen?

Nuk them se s’dua ta takoj, s’ka ndonje inat, s’e kam takuar se s’e quaj te nevojshme.

Po ne vitet ’90 ia keni degjuar emrin?

E kam degjuar emrin e tij dhe pikepamjet e tij. E kam degjuar dhe e degjoj.

Po me Sali Berishen dhe Fatos Nanon jeni takuar?

Asnjehere me. Jam takuar si gjithmone ne funksion te detyres, me keta jam takuar.

Kush eshte nje pishman, nje gje qe ju ka mbetur merak nga periudha 45-vjeçare e sistemit komunist, te cilen do te donit ta benit ndryshe nga ç’e keni bere?

Çeshtje personale nuk kam. Shteterore kam kete, do te doja qe Shqiperia te kishte perparuar me shume, domethene, ajo koha jone te ishte shfrytezuar me mire per nje zhvillim me te madh te vendit tone, veçanerisht nenkupton zhvillimin ekonomik dhe kulturor, sidomos ne fushien ekonomike mund te behej me shume.

Permes kesaj mendoni se do te ruhej me shume sistemi komunist?

Eshte e veshtire te mendohet ndryshe nga raportet e komunizmit ne bote. Komunizmi ne Shqiperi eshte i lidhur me sistemin komunist ne bote. Ndryshimet qe ndodhen ne bote, ndodhen ne Shqiperi.

A jeni pishman per kete?

Jo, bota rrotullohet.