Në dokumentet e gjetura fillimisht për këtë kërkesë shënohet se kineastët e huaj kërkonin të bënin një film për bukuritë e natyrës shqiptare, njerëzit, apo atmosferën e butë të një vendi të vogël. Por në një studim të botuar në një libër të studiuesit të njohur të kinemasë shqiptare në vite, Abaz Hoxha, "Arti i shtatë në Shqipëri", një studim që hedh dritë mbi detaje të panjohura të gjetura në arkiva të ndryshëm mbi të huajt që kanë mbërritur para çlirimit të vendit në Shqipëri, vjen dhe historia interesante e kësaj shoqërie, e cila nuk ngurron ta kthejë vizitën e saj nga një vizitë për të përshkruar natyrën, në një vizitë për të krijuar një profil sipas mënyrës së saj, për mbretin Zog. Duke iu referuar asaj çfarë gjejmë në rrëfimin e Hoxhës, shohim më poshtë atë çfarë ka ndodhur me këtë grup xhirimi, që braktisi qëllimin për të cilin kishte mbërritur dhe bëri një film për mbretin e shqiptarëve, duke elektrizuar kështu regjimin e tij, i cili kërkoi më pas të hiqej nga qarkullimi kaseta me këtë film. Ja çfarë shënon studiuesi Hoxha në botimin e tij: Në vitin 1936, shoqëria kinematografike amerikane "The marxh of Time" kërkoi të xhironte një film dokumentar mbi Shqipërinë.
Shoqëria përfaqësohej nga Santino R. Sozio, që ishte një i plotfuqishëm i firmës edhe për Italinë. Kjo shoqëri me qendër në Nju-Jork kishte degë të saj edhe në Paris e Londër. Në vitin 1936, Ministria e Brendshme njoftonte se Sozio do të mbërrinte në Durrës më 4 maj 1936 për xhirimin e filmit. Në këtë dokument dhe në kërkesën që bënte zoti Sozio thuhej se filmi kishte për qëllim të tregonte bukuritë e vendit për të tërhequr sa më shumë turistë të huaj, e sidomos amerikanë dhe anglezë. Sipas marrëveshjes paraprake me Entin Kombëtar të Turizmit, përfaqësuesit e firmës kishin përgatitur një program dhe kishin kërkuar edhe mendimin e palës shqiptare. Për këtë ishte ngritur edhe një komision me njerëz të kulturës, të cilët kishin menduar një program të zgjeruar, njëfarë skenari për xhirimin e filmit sipas dëshirave të palës shqiptare, duke besuar në qëllimet e sinqerta të shoqërisë...
Sozio mbërriti në Shqipëri, por filmi që ai mendonte të realizonte duke fokusuar pamjet e mrekullueshme të natyrës shqiptare devijoi subjekt. Sipas dokumenteve të kohës, ky film u xhirua, por në kundërshtim me marrëveshjen dhe premtimet që bëri shoqëria amerikane "The marxh of Time", ai vuri në lojë Ahmet Zogun dhe regjimin e tij, publikoi tradhtinë që ai i bëri Shqipërisë duke u lidhur aq ngushtë me regjimin italian dhe duke shitur edhe interesat më të larta. Filmi pasqyronte depërtimin e plotë të fashizmit italian në Shqipëri dhe ishte i pasur me dokumente nga nënshkrimi i marrëveshjes mes mbretit dhe italianëve, nga jeta e oborrit mbretëror, duke theksuar idenë se Zogu me politikën e tij ishte izoluar krejtësisht nga aleatët e dikurshëm dhe nga gjithë bota dhe pranë tij kishin mbetur vetëm përfaqësuesit e Italisë fashiste.
Filmi përfundonte me idenë se në sajë të politikës së tij, Zogu ishte plotësisht i izoluar si nga aleatët ashtu edhe nga bashkatdhetarët se ia kishte shitur Shqipërinë Musolinit për 20000000 dollarë dhe se problemet më të rëndësishme që preokuponin atë ishin arka e zbrazët dhe martesa e pesë motrave. Studiuesi Abaz Hoxha, në një studim të publikuar për këtë film u referohet fakteve, duke dhënë shqetësimin e regjimit të Zogut nga fakti që ky film do të shfaqej në televizionet e botës, pasi sillte në mënyrë demaskuese regjimin e Zogut. Më 23 shtator 1936, konsullata shqiptare në Paris i shkruante Ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë:"...Sipas informatave marrë nga konsullata jonë e Bostonit ju vëmë në dijeni se shoqëria "The march of time" ka vënë në qarkullim në SHBA një film që është në kundërshtim me parashikimet tona optimiste me pamje e shpjegime tendencioze, një pjesë në formë komedie që cenon prestigjin e vendit tonë... blerësit e filmit kanë kaluar në palaçollëk.
Palaçollëku i tyre është një skenë që kanë bërë të duket Mbreti sikur një mbrëmje vë dylbinë dhe shikon disa vetë që lozin kumar në një hotel kundrejt pallatit. Kur i shikon se ç‘bëjnë i thërret në telefon dhe i pyet se ç‘lozin. Ata i përgjigjen se luajnë poker. Atëherë mbreti e mbyll telefonin duke thënë se do të niset të marrë pjesë në lojë..."
Por pas kësaj përmbajtjeje të shkurtër të filmit, konsullata kërkon që të protestohet pranë firmës "The march of Time". Edhe në një shkresë që i dërgon konsullata e Bostonit Ministrisë së Punëve të Jashtme më 21 gusht 1936 jepen të dhëna të sakta mbi përmbajtjen e filmit. Aty përshkruhen edhe fragmente apo episode të tëra të figurës, si dhe të spikerit. Ndër këto janë sidomos tipike fragmente të tilla, si përshkrimi i kuadrit dhe i tekstit:"...Mbreti, duke nënshkruar një dokument-spikeri ndërhyn-Mbreti po ia shet vendin e vet Italisë për 20000000 dollarë". Në një skenë tjetër jepet Mbreti në apartamentin e tij, duke shikuar me dylbi Tiranën natën, ndërsa spikeri sqaron: "Mbreti tue pas bërë vetveten mbret kundër vullnetit të popullit është pa asnjë mik, pa asnjë shok, një i burgosur në pallatin e tij. Mbreti është duke shikuar me përmallim njerëzit që argëtohen..."
Pamje të tjera të filmit godisnin braktisjen e aleatëve të vjetër. Në një plan jepet gjenerali Zhoselin Persi dhe dy oficerë britanikë e më vonë po gjenerali duke mbledhur lule në kopshtin e tij - pas këtij plani duken oficerë italianë që stërvitin trupat shqiptare, ndërsa spikeri vazhdon të shpjegojë: "Mikja Angli dërgoi njerëz për ta ndihmuar Mbretin, ndërsa ai ia shiti vendin Italisë dhe oficerët italianë marrin komandën e ushtrisë dhe të xhandarmërisë". Në një pamje tjetër për të treguar izolimin e plotë të Zogut nga bota, tregon ceremoninë e martesës së princeshës Sanije, ndërsa spikeri thekson se në këtë ceremoni ishte i ftuar gjithë trupi diplomatik, ndërsa merr pjesë vetëm ministri i Italisë.
Reagimet pas filmit
Por pasazhet e këtij filmi kanë shqetësuar oborrin e Zogut. Edhe pse pranonte se ishte një njeriu pro lirisë së të shprehurit, deklaratat që mbërrinin çdo ditë në kancelaritë diplomatike ku kërkohej anulimi i këtij filmi tregonin të kundërtën. Në protestën që bëri ministri shqiptar në Londër pranë Ministrisë së Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Bashkuar të Anglisë, ata u tallën duke thënë se "Ne nuk ndërhyjmë në punët e brendshme të pronarëve të kinemasë se jemi një vend ku shtypi e propaganda jetojnë në demokraci dhe liri...". Ndërsa në takimin që ai bëri më gjeneralin Zhozelin Përsi, ish-këshilltar për organizimin e xhandarmërisë shqiptare dhe që në këtë kohë ishte kthyer në Londër, ku tha se nuk dinte asgjë për atë film, duke e këshilluar të mos bënin shumë zhurmë, pasi zhurma e tepërt do të bëjë efektin e kundërt në dëm të mbretit.
Në të njëjtën kohë, në Londër u botua një numër i posaçëm i një reviste qendrore të ilustruar "Uikli ilustreidit", e cila kishte marrë fotografi nga ky film dhe i publikonte me diçiturën diskredituese për regjimin zogist. Në këto shkrime të kësaj reviste prej disa faqesh thuhej se "Atë që Musolini e fitoi me fuqi në Abisini, e fitoi në Shqipëri me diplomaci dhe kuletë të hapur". Gjithë faqet e revistës shoqëroheshin me fotografi monokrom të marra nga filmi i "The march of time". Në një nga diçiturat thuhet se: "...Megjithëse se Zogu ushtron një kontroll mbi të gjitha punët e shtetit, aq sa asnjë polic nuk mund të çregjistrohet nga detyra pa dijeninë e tij, ai rrallë shihet përjashta. Ai qëndron i mbyllur në kështjellën e tij së bashku me motrat. Me qindra nga milioni i luftëtarëve të tij janë betuar se do ta vrasin..."
Në një tjetër diçiturë thuhet se "Italia pasi i dha të hollat mbretit Zog, patjetër që do të pyetej për përdorimin e tyre. U ndërtuan rrugë në drejtim të Greqisë dhe Jugosllavisë, rrugë ushtarake, ura që mund të mbanin transporte të rënda, limani i Durrësit u thellua që t‘u jepte strehë luftarake të Italisë, i gjithë organizimi i ushtrisë kaloi në duar të italianëve".
Ndërsa në letrën që i dërgonte Legata Shqiptare e Londrës Ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë në lidhje me filmin dhe botimin e revistës thuhej se "Kushdo që ka qenë me e xhirue këtë film në Shqipëri nuk besoj se mundet kurrsesi të ketë formulue në këtë mënyrë nga mania apo përshtypja vetjake, por do të ketë qenë origjinalisht i shtypur nga ndonjë fuqi apo nga ndonjë ent politik, interesi i së cilës apo i të cilit është që të paraqesë Shqipninë të drobitur e naltmadhërinë e tij Mbretin jo të zotë, me udhëheq një komb pa ndihma direkt të jashtme...
Ky film do të bënte që të huajt e tjerë që do të mbërrinin më vonë në Shqipëri të kishin më të vështirë për të//////////// mbërritur. Regjimi u vuri kushte të rrepta të gjithë të huajve dhe vendosi censurën, kështu që filmat që u xhiruan më vonë në dukje u shmangeshin trajtimeve politike dhe filmonin objekte të natyrës dhe zakone e tradita të popullit etj.
Por studiuesi Abaz Hoxha rrëfen se interes për xhirime filmash në Shqipëri kanë treguar edhe shoqëri të ndryshme kinematografike anglo-amerikane para këtij "incidenti". Ky interes filloi të duket sidomos në fund të viteve ‘20 dhe në vitet ‘30 kur fashistët italianë po shtroheshin këmbëkryq në Shqipëri. Në këtë kohë, lidhjet ekonomike midis Shqipërisë dhe anglo-amerikanëve pësuan rënie, mbasi mbreti Zog ishte bërë vegël e fashizmit italian dhe kishte hapur plotësisht dyert për kolonizimin e për pushtimin e vendit prej tyre. Një nga rrugët më të lehta të depërtimit në Shqipëri ishte ajo e filmit. Prandaj, shoqëri të ndryshme kinematografike anglo-amerikane filluan të xhirojnë në Shqipëri, filma të ndryshëm kronikalë e dokumentarë.
Në dokumentet e kohës gjejmë se një shoqëri kinematografike britanike xhiroi në vitin 1929 filmin dokumentar "Shqipëria", një kopje e të cilit ndodhet sot në Arkivin Britanik të Filmave në Londër. Një grup studiuesish amerikanë në fushën e studimit të pasurive shpirtërore të popullit tonë dhe zakoneve të tij, në fushën e etnografisë, rreth vitit 1934 kanë xhiruar një film në krahinat tona të veriut e sidomos në zonën e Dukagjinit. Sipas dëshmive të personave që i kanë shoqëruar, ata kanë marrë në film disa rite e zakone, e sidomos ato të "gjamës" në mënyrë krejt autentike, duke filmuar vdekjen e një malësori dhe tërë ritet e procesionet për varrimin e tij. Nuk dihet se cila shoqëri amerikane e ka xhiruar këtë film, sigurimi i kopjes së të cilës do të ishte me shumë vlera (referuar rrëfimeve të Rrok Zojzi).
Dokumentet që na i servir historia rrëfejnë se kineastët e huaj kanë qenë prej kohësh të interesuar për atë çfarë ndodh në vendin dikur më të humbur të Ballkanit, por që pavarësisht regjimit që ka kaluar në sirtarët ku ndodheshin dokumente me filma nga rajoni, kanë ekzistuar gjithnjë filma edhe për Shqipërinë.
Marre nga : Gazeta Shqip
