Kjo eshte nje pjese nga vepra monografike "Trashigime
pellazgjesh" e Studiuesit te Shquar shqiptar Shtjefen
Konstandin Gjecovi e cila, pjeserisht eshte botuar ne shtypin
e viteve 1930.
Materiali eshte pergatitur per botim sipas asaj qe eshte
e botuar dhe nga doreshkrimi qe ruhet. Kjo veper monografike
e cila trajton problemin e vazhdimesise te Kultit (besimeve)
te pellasgeve. Vepra me vertetimin e vazhdimesise se ketyre
besimeve deri ne shek e XX tek populli shqiptar afirmonne
rruge etnologjike vazhdimesine e pellasgo-iliro-shqiptare.
Pergatitur per botim nga Jaho
Brahaj
Dëshmimet e
të vjetërvet.
Shkaf
asht emën hyjnijet që së vonit u vadituna prej
kombesh të kandeve të dheut, i muaren prej Pellazgjësh,16
ose prej atyne njerzve të egër e bjeshkana, njerzve
gavej a vigaj që në gjuhë tonë edhe sot
thirren "Katallaj" e që ishin me një sy
në ball si thotë Homeri,17 njerëz që quheshin
"Farkëtoret e Rrufeve të Zeusit" si e
dëshmon Hesiodi e "Ndimëtarët e Vullkanit
Etnes" si don Virgjili.18
Horodoti prej Halikarnasit i cili jetoi në 500 e mje
në 424 vj. para Kishtit, i cili edhe thirret "At
i historisë" na rrëfen se hyjnitë që
besoheshin prej helenësh ishin të pellazgve.19
Ma vonë pellazgët e permirësuan në njëfarë
mënyret trajten e sjelljeve e të lutunave. Mbas
t'ardhunt të egjiptasvet, pellazgët e vendit rindreqën
besimin e tyne, tu ju a njitë hyjnive emna të rinjë,
tuj i lutun me sjellje të reja, e që mandej u pelqyen
e u perqafen edhe prej grekëvet (Herodoti, ibid, 50).
Me hy me folë permbi seicilin hyjni t'etenve tonë,
permbi emna e shkadomethanë të tyne të shemtueme
e t'mbrapshtueme prej helenësh, latinësh e prej
kombesh tjera 20 kisha me lakue prej shtekut që e kam
mësy, e prandej po i la anash e nder hyjni të panjehuna,
po i permendi nja disa të cilave s'u a zhgulë rranja
ende prej tokës shqiptare.
Hyu - Zojsi - Ejti - Gjuesi - Jovis.
Emni i të Madhit Perendi Jehova i hebrejve gjithduer
emnash mbajti: Jao, Jove, Jobe, Jahue. Jehave thirrej prej
samaritansh; Jao prej grekësh; Jova prej latinësh
e prej këtyne emnavet doli Jovis.
Ky hyjni i paganvet a i gentilvet u qujt:
Hy, Zojës, Ejt, Gjues prej shqiptarësh,
Jehova prej hebrejsh,
Aesar prej etruskësh,
Esgi prej indianësh,
Syre prej persianësh,
Zeus, Jao, Dhios prej gregësh,
Zain prej japonezësh,
Esgi - Istu prej sarmatësh (polakët),
Zeno prej rumenësh,
Jehove prej samaritaish,
Jova - Jovis prej latinësh.
(arciprete Bilotta, Gli Enti, Sacri della Bibla në numi
Mitologici).
Perthanat e madhnia e Zeusit
Ma i pari e ma i madhi nder hyj asht Jupiteri, (Horat, Od.
I. XII. I).
At i hyjnive edhe i njerzimit, (Virg. Aeneid, 13 254).
At ndihmëdhanës. (Cicer. N. D. 11. 23).
Jovi At. (Gellius. V. 12.).
Hy (Hyjni) (Centerus, p. 23).
Jupiter hedhës. (Jupiter Stator) (Dion Halic. II. 34:
Propert. IV. El. XI).
Jupiter Qendrues. (Dion. Halic. II, 50).
Jupiter Shtys, (Jupiter Elecius) (Ovid. Fastor. III. 32).
Jupiter Kapitolini. (Liv. I. 20 et I).
Jupiter Tarpej (Tarpejus). (Juven. XII. 6).
Jupiter i Lacit. (Cicer. pro Planc. 9).
At i ditës e i dritës. (Horat. Od. I. 34).
Shkëlqyes. (Gell.V. 12).
Jupiter Gur. (Gell. I.12).
Zeus mirëpritës, zemergjanë, bujar. (Virg.
Eneida. I. 781 et. )
Zeusi Vaj. (Gell. V. 12)
Tertuljani (in Apoleget. 14) thotë se edhe me treqindë
emna të tjerë qe thirrë Zeusi, si e dëshmon
Varroni, e së vonit të gjithë këto ju
shkruene "Zeusi Creten", Zeusi i Kretës.
Oroe: Nder perdhanat që i jepnin Zeusit e hyjnive të
tjerë, kam për të zanë në gojë
në këtë shkrim vetëm ato, që u kanë
mbetun në trashëgim shqiptarvet të sotshem
sidomos nder malsinat tona.
Lindja e Hyut.
Kroni i biri i Uranit mësoi njerzimin në bujqësi.
Titanët ishin vllaznit e Kronit. Ky qe at i shumë
fëmijve të cilët por sa lindnin i perpinte,
e prej të cilve shpëtoi vetëm Zoti (Zeusi),
sepse e ama Rea 21 e dergoi në Kretë e Kroni i gënjyem
perpiu gurin në vend të foshnjes.
Emni i Kronit e ka rranjën nga gjuha shqipe e don me
thanë Mbret a kryekunoruem. - Per nderim të Kronit
shqiptarët ngritën një kështjellë
në maje të Gurit të Kuq, i cili gjindet në
fushë të Finiqit, ku u ishte edhe qyteti i Kronit.
Sot në atë vend asht fshati që quhet Krongji,
në rrethinë të Delvinës. Permbi fshatin
Krongji gjinden germadhat e motnueme të kohës pellazgve.
Zoti (Zeusi) pra mbas gojdhanës epirote** nuk u lind
në Dodonë në pallat të Kronit, por në
Palavli të Delvinës ku ishin tëbanet (stanet)
e Kronit, e prej këndej u dergue nepër Butrint me
lunder e në Kretë. - Këtu e muarne në
kujdes priftëneshat Kurite edhe e rritne Zeusin në
shpellë të malit "Id". - Kur e venin në
gjumë Zeusin, ushtonte shpella prej kangësh e prej
të trokitunave të shigjetave, që mos të
ndigjonte Kroni vajin e foshnjes e të vinte e ta perpinte.
Kuritat ishin vashëza këngëtare në za,
e këto e rritne Zeusin. - Pra Kuritat e Dhiosit e rritne
Zeusin.
Mbasi u rrit Zoti (Zeusi), erdhi në Epir e u ba perandor
mbi Epir, Thesali e mbi Ellad. - Gojëdhana nuk thotë
se e shfronësoi të atin - Kronin, siç bani
Kroni me Uranin. Zonja Kjuro nga Palavlija i kishte pasë
rrëfye Zoto Mollosit ketë gojëdhanë mbi
Hyun: "Zoti kishte pasë luftë me gegët,
(se gegët quheshin Qeravnarët a Titanët e të
afermit e tyne Antitan) edhe Zoti kishte ndihmëtarë
njerëz me një sy edhe me njëqind duar (Kiklopët-Katallajt)
të cilët luftonin me një fuqi të bindshme
e për armë kishin hunjë të hekurt e trenë
të ndezuna, e u binin lodertijevet në mal të
Olimpit, e titanët ishin nepër male të tjera.
- Kjo luftë zgjati dhjetë vjet. Shkaktarët
e luftës ishin titanët (gegët) të cilët
deshten me shfronësue Zotin e në kambë të
tij me kunorzue për mbret Martin, pse ishte trim edhe
i pashëm. - Në këtë luftë Zoti (Zeusi)
doli ngadhnjyes; i vuni perpara gegët edhe i qiti tej
lumit të Vjosës e në vend të tyne solli
lapthit *Labët). - Në këtë luftë
muarën pjesë të gjihë trimat mbretnorë
(të gjitha perenditë). - Gegët të mundun
u shkulen, e në vend të tyne mbretnoi Zeusi, vllaznit
e tij e fëmijët e ti.
Mbasandej Zoti u hapi luftë kretasve. Ushtarët e
Zotit (Zeusit) ishin laber.
Oroe: Shumë fshatra të Kretës kanë emnat
e fshatravet toskërisë; si bj. fj. Selinon, Selija
e Delvinës; Zvaqja, Sfaka e Gjinokastres etj, si edhe
shkronjat "nj" e "lj" i perdorin tepër
kretasit si edhe labët.
Permbi vajtjen e Zotit në Kretë, Z. Basil Bendevi
nga Lubina e Epirit na ka pasë rrëfye ketë
gojëdhanë që e kishte pasë ndigjuar nga
Moshara e kjo nga Ahmet Zuani nga Zhulati i Delvinës:
"Mbreti Zoti (Zeusi) kishte luftë me kretas, pse
këta nuk donin t'i napin të lamet (pagesat, si edhe
sod nepër Shqipni!!!). Dergoi e thirri nji mbret çalaman
nga një vend shumë i largët. Kur ju afrue shtëpisë
së Zotit mbreti çalaman, Zoti i doli perpara per
me e pritë e me e pershëndet.Tuj u ulë prej
kalit mbreti çalaman, i shpëtoi sqepari nga brezi
edhe e çau kokën e Zotit (Zeusit). Nga varra e
kokës së Zotit doli një vashëz e bukur
edhe e armatosun që e qujshin "Thena". Mbreti
çalaman e shëroi Zotin, edhe i punoi armë
si thika, shpata, shtiza, heshta, shigjeta e këso tjerash.
Tuj u nisë per ma mësye Kretën Zoti, e la Martin
si mëkambës të vet në Epir.
Me shumë laber mbërriti Zoti në Kretë
e me pak mundime i shtroi edhe i vuni nden sundim të
vetë. Permbasi u krye lufta, Zotit (Zeusit) i pelqeu
vendi e nguli per shumë kohë aty në Kretë.
Si u rrit Thena, Zoti e martoi me një trim të mirë
në një vend të largët edhe i dhuroi shumë
kështjella e për nder të sajë ngrehu një
qytet të ri të ciliin equejti n'emën të
vashës, Thena ose Athena e sotshme."
* *
*
Si u rritë Zeusi, e ç'veshi të atin nga mbretnimi
edhe e ndau me vllazen të vet:
Mbreti e sunduesi i Erës e i tokës u ba Zeusi,
Neptuni (nep të tundun) i ra sundimi mbi detin,
Plutit (plotit) sundimi mbi pasunitë,
Zeusi perfytyrohej ndejun me madhështi në një
fron të trajtuar prej eshtnash të dhambëve
të elefantit, tuj mbajtë purtekën e sundimit
në dorë të majtë, e në të djathten
rrufenë. Per bri i rrinte rrogesha e kryesja e deshirave
të tij shqipja, e cila si mbretëneshë e puplishteve
ishte e trueme këti, edhe Ganimedi kupëmbajtësi
i Zeusit. Nder landë të trueme Zeusit ishte bungu
(shpardhja). Njëkto janë lumtime që i nepeshin
Zeusit prej kombeve të botës.
Tashti të shohim se shka na ka mbetë në trashëgim
ne shqiptarvet kah besimi e bindja ndaj këti e tjera
hyjni pagane.
Zeusi në Shqipni
"Ndivenesa e Dodonës"
Para se të filloj me shtjell lamshin e ngatërruem
të kavaljetavet të Katallajve, po u permendi atdhetarvet
të mij se edhe në Shqipnin tonë kishte pasë
ngulë rranjë të trasha idhujnijake. Që
të mbërrijë me e vu per fije këtë
lamsh më duhet me i dhanë vedit një të
hovun për të gjatë të tokës së
dashtun shqiptare, e të shkoi me zanë vend në
ato maje të bindueshme tëmadhnushme të Dodonës,
nga mundem ti sodisë rrethet e atmes teme deri në
të ngimë. Mbi ato krahina, nga zu fill lumnija e
jonë, lumnija e pellazgve, e të ulem nder ato gomile
rrenimesh të Ndivënesës së Dodonës,
nga filluen e u perhapen besimet e para, asht ma e arsyeshme
t'u tham, hutimet e para, që u thadruen aq thellë
nder zemra shqiptarësh. Këto kanë mbërri
mje në breza të kohës që gjalliojm na,
sikurse e ban dëshmi kombi i jonë, sodomos i malsinave
shqiptare të sotshme.
Këto punë po i shkruej këtu o vëlla shqiptar,
jo me ndonjë qëllim të keq, por pse po më
ka anda me e ndrique me to vjetersinë e kombit tonë
e mos o zot, se më ka lind në zemër me i pelqye
vetë a me hutue kend me këso gojdhanash të
paganëvet. Por ta marrë vesht bota se hyjnitë,
mendyrat e sjelljet besimtare, si grekët si edhe latinët
e vjetër i paten prej etenve tonë pellazgë.
22
Dodona
A gjindet kush në jetë që s'ja ka ndigjue
zanin Dodonës shqiptare?
Mbas Permbytjes së Pergjithshme të rrozullimit (e
cila ndodhi në vjetin 1675 mbas krijimit të botës.
- P. Fr. Finetti, S. J. Storia del Testamento Antico esposta
in lezioni.), e si nisi me u shtue njerzimi e me u shpernda
nder vende të parrahuna të kanteve të dheut
e të ndamë prej gishtit të Fuqiplotit, seicili
me familje, gjuhë e komb të vetë, djali i katert
i Javanit të birit të Jafetit me emën Dodanim,
e msyni dheun tonë e mu n'atë krahinë, ku sot
gjallisin vllaznit tonë toskët.
Me emën të Dodanimit pra u qujt Ndivënesa e
Dodonës e që asht ma jetike e ma në za per
kah shtektijet, prejse e mësyente njerzimi i atëhershëm
prej kater anvet të rruzullimit e të cilën
Homeri e thërret "Zeusi Pellazgjik", "Dodona
Pellazgjike" (Iliada. II. 93). Këtu e pati ngulë
rranjën e trashë kjoftë largu; këtu u
jepte të gjegjun hutave të botës ai Zeusi (Zoti!)
i rrejshem, e të tana të gjegjunat i shqiptonte
të dyzueme ky rrenës i territ, që të mundej
të arrinte qellimin e mbrapësht
per me mbajtë njerzimin të ngerthyem nder hutime,
e tuj jau hedhun ka një grusht pluhun nder sy, të
mos ti binin në fije rrenave të dyzueme, e tuj i
percjellun me "Po-Jo! - Jo-Po!"- Po u doli e pëvetmja
e edhe po nuk u doli atyne të marrve, nuk e tirshin ma
gjatë: "Ndivënesa - e foli!"
Ky brinoç i madh, të cilit i truhej i madh e i
vogel, i pasun e i papasun me gjithë shka kishin, e pati
fshehun emnin e vetë e qe thirrë prej botës
Zeusi. Aq e pati verbue njerzimin, që paten arrit me
nderlikue emnin e Hyut të jetës me emna të
true e të mnishem të hyjve të rrejshëm.
Keta mbasi e shtrinë sundimin e tyne mbi zemra njerzish,
i mbrapshtuen për mnerë tuj u gjendun gati natë
e ditë per me pritun ata që vinin me kerkue ndihmë
prej ti, e me u ba mirë (!) të gjithë njatyne
që ndodheshin ngushtë, tuj i marrë mendësh
edhe ma ër mner nepërmjet të sherbëtorvet
të vetë, ashtu që nder e pa nder ata ja falnin
shpirtin, e Zeusi, per me i patun sa ma parë nder gaca
të mbretnisë së territ, i shtynte turravrapthi
me këputë zverkun a në ndonjë luftë
a në ndonjë tjetër rrezik!
Kesh të din të flasin ato rrenoja, ajo pyllë
e lisni, ajo buçilë e ai kumbim i kupave të
remta (bakerta), që rrinin gati me i dhanë të
gjegjun të gjithënjatyne që shkonin me kerkue
fatin e jetës! Kesh të dinë të flasin,
thashë, e të na dëftojnë me emën
të gjithë ata të mdhajtë e botës
që e mësynin këtë Ndivënesë
pa farë priteset, tuj çue në fli dhanti të
madhnueshme, që i mbështeteshin mbi trevezë
të Zeusit në mirënjohje të rrenave të
rrshtueme me hijeshi e tuj i percjellun me një grusht
miza!
Aso botet i paten zgavernue sytë e curratë veshët
tuj pritun me kureshtje kumbimin e kupave për kohëdina
që do tu diftonin tuj parafolun. Të atyne kupave
që paten bindë botën e që bota mbarë
qe marrë mendësh mbas tyne, tuj besue se kumte qiellore
u vinin nëpermjet tyne e që mandej qe ba përrallë,
si Ndivënesa si edhe kupat, e filloi njerzimi kur donin
me ba që të pushonte fjalëgjati (llafazani),
sillnin kokën mënjananë e thonin: "Na
shurdhoi si remet në Dodonë! (Aes Dodonaeum).
Vetëm veshët e shqiptarvet tonë as nder ato
kavaljeta as nder kohët e vona të sotshme nuk i
pati as nuk i ka merzitë njaj tingull i kupave; nuk u
asht neveritë gurgullimi i asaj gurre a buçile
e ushtima e rrebtë e zhaurimës që derdhej e
dredhej si shakllori nepër lisni tuj e dridhun mbarë
vendin kur hovej nder shpella të mnershme e nder zgavra
e plasa currash.
Zeusi edhe sot bindohet nga shqiptarët mos me dije, padije.
Shiptari, i cili kurdoherë e ka ruajtë edhe e ruanë
fjalën e porosinë e të parvet si sytë
e ballit e që gojë-thana për kombin tonë
asht aq e bindueshme, e ka ba që të ruhen të
pa fueme e të pa ndrrueme shume punë e doke e me
jau vu mendjen djal mbas djalit për të mos i qitun
në harresë.
Janë sa e sa gojë-thana që i mbajnë e
pa ditë se për të kuajin nderim po i mbajnë;
asgjamangut shqiptari i mban, i nderon e i ruan, sepse i ka
pasë prej të parësh, e me ba me ja vu në
lojë a në qesti at besim, atë doke e atë
fjalë që i ka ngelun prej të parve, veç
në mos i punoftë zemra ndonjë të ligështumit,
se s'kishte me e lanë me kalue lehtë.
Mos ja lavdrofshim besimin e doket tepër të vjetrueme
shqiptarit, që ka pasë prej të parvet, sepse
a të gabushme a t'egra, detyra e mirnjohjes do ta shtyjë
që ta ja madhnojnë besën në në të
ruajtun të fjalës e të porosisë së
parvet.
______________________________
16). Pellazgët populli ma jetik që banoj dheun e
Greqisë, i cili para se të quhej Hella qe thirrë
Pellazgji, e këtij populli do t'i dihet qytetnimi i Greqisë.
(Dikcjonari mitologik Villarosa. Napull 1841) - ... Homeri
kryeshtjellësi i kombeve të lashtë Thesalinë
e quan Argo Pellazgjik, e Falëtoren e Didonës (Dodonës,
që ishte ma jetikja në atë kohë e quan
Zeusi Pellazgjik. (Saggio Filos fiso antica Grecia. G. C Tipaldo,
Napulli 1869, sopra la il Iliade v. 98).
17). Të quajtun "Kiklopes" prej perkrenarjet
që u mbulonte kryet dhe fytyrën e cila kishte birë
drejtë me sy edhe sepse mbanin një dritar (pishtar)
në ball per me ju ba dritë sa rrekeshin nder gropa
duke nxjerrw minerale. (C. Danti. Compendio della Storia Universale
VIII. Greqia.
18). Prof. Dr. G. Garollo Piccola Enciclopedia; U Hoepli.
Milano 1892.
19). Banorët e parë të tokave greke edhepse
jetonin si shpellarë të vertetë të shtymun
prej ndjesivet të permbrendshme të lumnisë
adhuronin Hyun në natyrë duke i perngjitun vetitë
e emnat e natyrës vetë të dukshme. (Tipaldi.
Saggio Filosofico etc.) Pellazgët ma parë luteshin
masandej u dhuronin kushte hyjnive. Asnjë hyjnije nuki
jepnin emën as mbiemën. Popuj që erdhën
mbrapa, prunë hyjni të tjera, ose ju a ndërruan
emnat hyjnive që gjetën. Priftënt e tyne sollën
me vedi ttemele besimesh e sjellje besimtare. Në ato
kavaljeta priftënija pellazge kishin të vlerësuar
mikpritjen si edhe bashkatthetarët e tyne. (Herodoti.
lib. II, 52).
20). Gjuhë të ndryshme me emnat e hyjnive shkaktoishin
ngatrrime fjalësh e kuptimesh, prej të cilavet shtoheshin
emna e numëri i hyjnive . (Tipaldi. Saggio ect.).
21). Amulium patruum Rhaea sacerdotis, amore ejus captum,
nubilo coelo obscuroque aëre (vrant me re) cum primum
illucescere coepisset, in usum sacrorum aquam petenti insidistum
in luco Martis compressisse eam... (M. Octavii. Lib I cap.
19).
22). "Dii quos coluerunt Romaniii, fuerunt fere innumeri
(Vide Plin. H. N. II. &' Juvenali. XIII. 46).praesertim
cum procedente tempore et prolato Imperio omnia fere sacra
peregrina in Urbem peuetraverint. (Min, Fel. p. 15 ed Rigal.
G. H. Nieupoort' De Sacris Romanor. c. I. De Diis).
|