Flet regjisori i famshëm shqiptar, që në vitet 70-të krijoi personazhin real negativ të nacionalistit ashtu siç ishte në të vërtetë

Viktor Gjika: Si e realizuam Sali Protopapën në filmin “I teti në bronx”

 

“Si do të organizoja forcat nacionaliste të zonës së Roskovecit dhe përse donim ta ekzekutonim ushtarin italian që kishte lënë shtatzënë një vajzë”

Sejfi Protopapa: Situata para largimit për në Itali

Incidenti me Dane Cukalatin e Bajram Xebën. Vrasja në pazarin e qytetit që bëri bujë

Në kujtimet e tij, personazhi i rrallë, Sejfi Protopapa, i detyruar të largohet nga Shqipëria pas çlirimit të vendit nga okupatorët e huaj dhe ardhjes në fuqi të komunistëve, në moshën 23-vjeçare, rrëfen për gazetën “Panorama” vitet e rinisë. Ndër të tjera, Protopapa shpjegon arsyet e angazhimit me Ballin Kombëtar. Ndonëse emri i tij sot është i shkruar në stendën e 10 emrave më të shquar të Fizikës Bërthamore, të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ai nuk rresht së kujtuari atdheun e tij të dashur, nga i cili iu desh të largohej për shkak të bindjeve ndryshe nga ata që erdhën në pushtet pas vitit 1944. Në pjesën e parë të autobiografisë së tij, zoti Protopapa tregon për vitet e shkollës në uniken e Beratit mes shokëve të klasës, një pjesë e të cilëve ai i përmend me emra si: Resul Dollani, Namik Meqemeja, Vangjel Myzeqeja etj. Ndër të gjithë shquan Margarita Tutulanin, heroina që u pushkatua nga fashistët së bashku me të vëllain Kristaqin, në një moshë shumë të re. Në memorien e Sejfi Protopapës ka mbetur përgjithnjë Margarita e bukur, me të cilën ishin dashuruar djemtë e klasës. Më tej, ai shpjegon lidhjen me Grupin e të Rinjve, kryetar i së cilës ishte Anastas Lulo, miqësinë me Kristaq Tutulanin dhe ndihmën që i jepte atij në shtypjen e trakteve, gjë e cila nuk i shpëtoi syrit të fashistëve italianë që pak ditë para kapitullimit arrestuan shumë të rinj, disa prej të cilëve edhe i pushkatuan. Përndjekja fashiste e detyroi Protopapën të largohej nga Berati me mendimin për t’u strehuar për pak kohë tek njerëzit e tij, në fshatin Protopapë të krahinës së Oparit. Sapo mbërriti në teqen e Kulmakut, në malin e Tomorrit, mësoi kapitullimin e Italisë fashiste, kështu që vendosi të kthehej në shtëpi në Berat. Mbas kthimit, ai vazhdoi të mbante lidhje me Grupin e të Rinjve. Në këtë kohë, ky grup nxori një deklaratë ku shpallej formimi i Partisë Nacionaliste Komuniste. Kjo do të bëhej shkak edhe për eliminimin e drejtuesve dhe anëtarëve të këtij grupi nga Partia Komuniste. Gjatë periudhës së punës, në zyrën e shtypit të Partisë Komuniste, atij i ra në dorë një letër e dëguar për t’u shtypur nga shoku “Shpati” (pseudonim i Enver Hoxhës), ku shkruhej se PKSH-ja nuk e njihte Marrëveshjen e Mukjes, që ndryshe do të thoshte luftë kundër Ballit Kombëtar. Në këto momente, Protopapa konsultuar edhe me xhaxhanë e tij, Veliun, vendosi t’ia dorëzonte këtë letër Abaz Ermenjit. Për këtë, nga ky moment ai do të ishte një person nën shënjestrën e komunistëve. Për këtë arsye, Abaz Ermenji vendosi pranë tij njerëz që ta ruanin. Në rrjedhën e ngjarjeve të jetuara nga Protopapa do të ishin të shpeshta incidentet me partizanët, ku ai mundi të shpëtojë falë zgjuarsisë dhe fatit. Më tej, në kujtimet e tij, Sejfiu rrëfen se si Abaz Ermenji e vendosi si komandant në zonën e Roskovecit dhe i dha për të siguruar jetën vëllanë e tij, Vehbiun, dhe Selim Moglicën. Rrjedhimisht na rrëfen se si nga fundi i luftës ai u bë pjesë e një grupi prej 600 ballistësh ku u atashuan oficerët e misionit anglez në Shqipëri, kolonel McClean dhe major Julian Amery, si dhe radisti i tyre. Sipas Sejfiut, forcat e Ballit zunë pozicion në malin e Lezhës, në një kohë kur forcat komuniste nuk operonin në atë zonë. Gjatë kësaj periudhe, ata ndërmorën një sulm kundër një autokolone gjermane që u finalizua me sukses. Mbas një muaji misioni anglez pranë Ballit, mori urdhër që të tërhiqej nga Shqipëria, e me ta edhe Sejfiu përfundoi në Itali me një motobarkë që transportoi 100 vetë. Deri në vitin 1947, qëndroi në një kamp refugjatësh dhe mes shumë peripecish në Amerikë. Për më tepër lexoni kujtimet e Sejfi Protopapës.

Faktikisht prof. Ermenji më ngarkoi detyrën e organizimit të zonës në qytetin e vogël të Roskovecit, në perëndim të Beratit, që përfshinte një numër fshatrash, liderët e të cilëve ishin anëtarë të Ballit Kombëtar.

Unë pranova me kusht që ata liderë lokalë të mos ndërhynin në punën time. Meqënëse çaloja dhe nuk kisha eksperiencë ushtarake, prof. Abaz Ermenji dërgoi vëllanë e tij, Vehbiun, për të mbuluar sigurimin tim. Gjithashtu, xhaxhai im Veliu më dërgoi një kushëri të largët tonin nga Moglica, Selim Moglica, një qitës i mirë, për sigurim shtesë për personin tim. Kudo që shkoja kisha me vete 4 a 5 djem nga Berati dhe mes tyre edhe Numan Numani një kushëri të largët nga nëna. Unë e mora punën shumë seriozisht. Shkova nga fshati në fshat, i mblodha meshkujt dhe fola me ta për platformën e Ballit Kombëtar, një program 10 pikësh, (Dekalogu i Ballit) që mbronte demokracinë politike, ekonominë e tregut dhe rilindjen e Shqipërisë Etnike.

Nën drejtimin tim, bëra që të zgjidhej një drejtues për çdo fshat dhe menjëherë u kërkova të çonin një numër të vogël burrash për t’u bashkuar me forcat tona guerrile. Shpesh, një drejtues lokal i guerriles do të bashkohej nën komandën time dhe do sillte me vete një grup 15-20 burrash të armatosur. Brenda pak javësh kisha mbledhur një forcë guerrile të armatosur prej 150-200 vetësh dhe kështu u ndjeva disi më i sigurtë në fushatën time politike e ushtarake, ndërkohë që vetë nuk isha as 20 vjeç.

Në një fshat, nuk më kujtohet emri, burrat e grumbulluar më sollën një ushtar italian, të cilit i kishin dhënë strehë në fshat, me kusht që të punonte. Megjithatë, italiani kishte lënë shtatzënë një vajzë të fshatit. Ata më thanë që kur kishin kaluar komunistët në fshat, e kishin deklaruar ushtarin një vëlla italian dhe sugjeruan që të martohej. Më kujtohet qartë ndjesia që pata se fshatarët po më vinin në lojë duke më ofruar një sfidë që nuk mund ta përballoja. Në të vërtetë, ndërsa po merresha me hetimet, u dalldisa si mashkull kur mora në pyetje vajzën e lënë me barrë. Ishte e qartë që lidhja e tyre ishte një lidhje me dëshirën e të dy palëve. Duke përdorur arsyetimin linear të asaj kohe, e pashë këtë lidhje si një ofendim ndaj nderit shqiptar. Ushtari i mjerë, i cili në fakt kishte lënë vendin e tij dhe kishte kontribuar në shpartallimin e Italisë, kishte pasur guximin të joshte një vajzë të bukur shqiptare të pafajshme dhe megjithatë, të lejohej të jetonte në fshatin e saj në këmbim të punës që do bënte pa para. Ndërsa isha gati të vendosja që italiani të ekzekutohej si një kriminel, pasi kishte kryer një akt kriminal, ndërhyri një plak i moshuar nga njerëzit e mi. Ai sugjeroi që bastardi i mjerë vështirë të kishte shpëtim, por do të ishte më i vlefshëm tek guerrilet tona, si ekspert për mirëmbajtjen e riparimin e mitrolozave që kishim kapur nga italianët. Plaku vazhdoi “rregulloje me qendrën e Ballit dhe dërgoje tek një grup tjetër i Ballit, kështu që fshatarët do mendojnë se italiani do ekzekutohet për krimin e tij fatal”. Ne, sigurisht nuk e vramë dhe në fakt unë rregullova që ai të kthehej në Itali. Në kujtesën time nuk kam ndonjë informacion tjetër lidhur me fatin e këtij ushtari italian. Besoj se u kthye në Itali shëndoshë e mirë.

* * *

Ndërsa udhëtoja në zonën e Roskovecit, iu përgjigja një urdhëri nga Berati që t’i bashkohesha një operacioni ushtarak të Ballit kundër komunistëve dhe të zija pozicion në zonën perëndimore të Malit të Shpiragut, në jug-perëndim të Beratit. Të dy malet mund të shihen me sy që nga qyteti dhe përbëjnë një pamje të mrekullueshme për banorët e qytetit përgjatë luginës së Osumit. Sipas legjendës, mali i Shpiragut bëri duel me malin e Tomorrit. Ky i fundit përdori shpatën duke i bërë Shpiragut disa prerje vertikale në faqen lindore. Ndërsa Shpiragu i hodhi gjyle topash Tomorrit duke i shkaktuar disa gropa në faqen perëndimore.

* * *

Ndërsa forca ime guerrile ishte e rreshtuar në malin e Shpiragut, unë kontrolloja pozicionet e njerëzve të mi në mesnatë. Gjatë një kontrolli, një të mërkurë më thanë që Dane Cukalati si dhe Bajram Xeba dhe truprojat e tyre kishin shkuar në Roskovec për të qenë atje ditën e pazarit që bëhej në atë qytet të enjten. Atje ata do të mblidhnin taksa për përfitim të tyre personal. Kjo sjellje ishte absolutisht e papranueshme për mua dhe Ballin Kombëtar që unë përfaqësoja, prandaj mblodha njerëzit që kisha përreth, rreth dhjetë vetë dhe u nisa për Roskovec që të takoja dezertorët. Në agim mund të shihja qytetin që nga kodra në Lindje. Me dylbi vura re edhe se Bajram Xeba po hynte në qytet nga Jug-Lindja. Kur hyra në qytet, lajmërova se qëllimi im ishte t’iu flisja njerëzve të mbledhur në pazar për luftën tonë për demokraci. Në të njëjtën kohë, unë dhe skuadra ime kontrolluam vendin e pazarit se mos kishte persona të tjerë të armatosur, përveç bandave drejtuar nga Dane Cukalati dhe Bajram Xeba. Ne ftuam disa burra të armatosur të bashkoheshin me skuadrën time. Ndërkohë, ne kishim kuptuar që Bajram Xeba e kishte nuhatur rrezikun dhe ia kishte mbathur nga qyteti, ndërsa Dane Cukalati ishte ulur brenda kafes kryesore me tri truproja. Është për t’u shënuar që Bajram Xeba ishte nga një fshat, lideri i mëparshëm, i të cilit, z. Neshat Vrioni ishte i vetmi kolaboracionist fashist shqiptar ekzekutuar nga forcat e Ballit në Berat kur kapitulluan italianët. Ai u mbajt nën arrest për 30 ditë dhe u gjykua. Ndryshe nga ne, komunistët ekzekutuan 23 vetë brenda 24 orëve të para të arritjes së tyre në Berat, shumica e të cilëve, objekt i skemave të tyre politike.

* * *

Duke ditur pozicionet e burrave të armatosur, ndjeva se operacioni do ishte i thjeshtë dhe i lehtë. Ne rrethuam ndërtesën dhe pastaj i shoqëruar nga dy truprojat e mi, hyra në kafe. Nxorra pistoletën time, një beret 9 mm dhe i thashë z. Cukalati: “Në emër të Ballit Kombëtar ju jeni i arrestuar”. Ai nuk ia vuri veshin urdhërit tim dhe bëri të nxirrte pistoletën e vet. Në këtë kohë, z. Moglica çarmatosi truprojat e tij, ndërsa Vehbi Ermenji i mori armën z. Cukalati. Duke parë që situata ishte përsëri nën kontroll e kapërceva konfuzionin e parë dhe urdhërova që t’i lidhnin duart z. Cukalati, në mënyrë që ta çonim në qendër të pazarit. Një nga njerëzit tanë e tërhiqte z. Cukalati lidhur për mesi me një litar tre metra të gjatë. Pasi ecëm disa metra, z. Cukalati u çlirua nga litari dhe me duart e lidhura vrapoi mes turmës. Pa pritur për fjalën time, njerëzit pa eksperiencë të skuadrës, jo truprojat, hapën zjarr mbi Cukalatin që ndoshta mori dhjetra plumba dhe ra i vdekur për tokë. Megjithatë, duke qenë një vend pazari i mbushur plot me njerëz, një nga tanët, (e kishte emrin Qemal më duket) u plagos në këmbë. U plagos edhe një gomar, por pa pasoja.

* * *

Njerëzit në pazar erdhën të më falenderonin që i kisha çliruar nga një djall, siç ishte Cukalati. Ata kurrë se kishin besuar se do bëja një gjë të tillë. Unë mbajta fjalimin tim politik, por lëvizja e Cukalatit nuk më dha mundësinë e një ceremonie ekzekutimi që unë kisha ndërmend. Duhej të ishte një gjyq publik dhe që njerëzit në pazar të dëshmonin drejtpërdrejtë si viktima të të akuzuarit. Pra edhe me vdekje, z. Cukalati ia arriti t’i shkonte e tija, të injoronte liderët e vet, Ballin Kombëtar dhe viktimat e veta në pazar.

 

Dritëro Agolli kishte shkruar romanin “Komisari Memo” që në të vërtetë përfundonte disfatisht me vrasjen e Ibrahim Kovaçit, sapo ai dilte nga klinika e doktor Borovës. Letërsia e realizmit socialist nuk mund ta pranonte një fund të tillë të heroit pozitiv.