|
|
include ("http://www.shqiperia.com/reklama460.php");
?>
Mbi kete shkrim mund te diskutoni tek Albforumi
Nga Vis Elbasani
PĖRMASAT
E VĖRTETA TĖ GJUHĖS SHQIPE
Ashtu si gjithė
shqiptaria, edhe gjuha shqipe po kalon kohė tė vėshtira. Duke qenė se
gjuha ėshtė treguesi i vėrtetė i ecurisė sė njė kombi, ēdo shqiptari i
del si detyrė themelore mirėmbajtja e gjuhės sonė tė lashtė. Ėshtė koha
e duhur qė tė krenohemi me gjuhėn tonė, duke luftuar pėr ti dhėnė asaj
vendin qė meriton. Pėrmasat e saj tė vėrteta janė pluhurosur sot nga gremisjet
e kohėve dhe gjenden mjerisht nėn kėmbėt e ecurisė sė disa kombeve evropiane
dhe gjuhėve tė tyre, ku kėto tė fundit mbahen pėr gjuhė tė fisme. Por
shumė shpejt historia e gjuhėsisė do ta shohė tė vėrtetėn nė sy e ajo
e ka emrin gjuha shqipe.
Dega e gjuhėsisė qė studion prejardhjen e njė fjale, etimologjia, nuk
mund tė bėjė dot pa shqipen. Mjaft gjuhėtarė evropianė i kanė bishtnuar
kėtij fakti dhe sot nevojitet tė bėrit revolucion nė etimologji, pėr hir
tė sė vėrtetės. Gjithsesi, nuk kanė munguar gjuhėtarėt qė e kanė trajtuar
rolin e shqipes nė fjalėformime. Albanologė si Hahn, Vajgand, Majer,
Bop, DAnzheli, Myler, Zhak, Manjani, Belushi, Falaski, Shuflaj, Kola,
Ēabej apo Demiraj kanė punuar, kush mė shumė e kush mė pak, nė vazhdėn
e rilindasve shqiptarė, pėr tė ngritur shqipen nga rrėnojat mesjetare.
Ka pasur debate shkencore, vazhdon tė ketė dhe, nė tė ardhmen, debati
do tė bėhet betejė. Pėrfundimet janė tė paparashikueshme, por njė gjė
dihet mirė: shqipja do tė flitet pėrjetėsisht!
Qėllimi parėsor i kėtij shkrimi ėshtė rritja e ndėrgjegjėsimit ndėr shqiptarė
pėr gjuhėn e madhe qė kemi folur e flasim. Si objekt, do tė shohim disa
rrėnjė shqipe nė fjalė tė huaja. Nuk do tė pėrmendim kėtu zėshmimin, rotacizmin
a pėrngjashmimin, pėr tė lehtėsuar gjuhėn, por kjo nuk do tė thotė se
nuk do tė dėshmojmė pjesėrisht se gjejmė gjurmė tė shqipes nė disa gjuhė
tė huaja. Sado i gjejmė sot shpesh mes nesh, ca edhe me tepri, italishtja,
spanjishtja, gjermanishtja, anglishtja, rumanishtja, sllavishtja, greqishtja,
turqishtja e latinishtja flasin njė shqipe tė heshtur. Dimė nga historia
se fise ilire e pellazge jetonin edhe nė Italinė e sotme, pėrveēse nė
Ballkan. Njihen mesapėt e japygėt, por Herodoti pėrmend se venedikasit
ishin me prejardhje ilire(Herodoti, pj.1, fq.196). Vėrtet, venetėt,
paraardhėsit e venedikasve, mbajnė nė emrin e tyre tė lashtė fjalėn e
lashtė shqipe vend, nė dialekt ven. Tė jetė njė rastėsi?
Ka shumė mundėsi. Por edhe studiuesi Aristidh Kola pohon se
shumė
emra italianė sot tregojnė prejardhjen e tyre nga shqiptarėt dhe
ilirėt
e lashtė pėrbėnin hallkėn lidhėse midis helenėve dhe romakėve.(Arvanitasit,
A. Kola, fq. 231). Nė fakt, po tė vėmė re fjalėn italiane(dikur latine)
gamba, do tė shohim se ngjason disi me fjalėn tonė kėmbė,
nė dialekt kām. Gjithashtu, italianėt i thonė gola fytit,
ndėrsa ne kemi fjalėn gojė, e cila duket mė qartė nė foljen ingoiare
tė italishtes, qė do tė thotė gėlltis, fus nė gojė. Fjala mente
e italishtes ngjason me fjalėn mend/mendje tė shqipes. Tė jetė
edhe kjo njė rastėsi? Por rastėsi tė tjera gjejmė edhe nė shumė folje
tė italishtes, dikur tė latinishtes. Kėshtu creare ėshtė e njėjta
me foljen tonė krijoj. Por ndėrkohė qė italianėt kanė fjalėn testa
pėr kokėn, sikurse latinėt kishin caput, ne kemi edhe fjalėn tjetėr
krye, nė dialekt kre, qė duket tė jetė rrėnja e vėrtetė
e fjalės sė huaj creare. Njėsoj ia nxjerrim kryet edhe foljes italiane
lavare, qė nė shqip pėrputhet me foljen tonė tė lashtė laj,
me rrėnjė la-. Kujt tia ketė marrė kujt? Nuk e dimė, por shohim
njėherė edhe foljen italiane dare, qė ėshtė jap e shqipes.
Nė kohėn e kryer tė thjeshtė folja jonė bėn dha, qė ėshtė e njėjta
rrėnjė me italianen da(-re). Edhe folja aprire e italishtes
bėn hap, nė dialekt ap. Pyesni veten, a ka mundėsi qė folja
tjetėr e italishtes lasciare[lexo: lashare] ti jetė dhėnė shqipes
lėshoj? Duhet dyshuar, se lėshoj e shqipes ka pėr rrėnjė
foljen lė. Po sikur tė jetė e anasjellta? Edhe folja vestire
qė i pėrgjigjet shqipes vesh, mbath duket tė ketė pėr rrėnjė foljen
tjetėr tė shqipes vė, nė dialekt ve. Po kėshtu, njė tjetėr
folje e italishtes, smarrire(humbet, vyshket nė shqip) duket
tė ketė foljen tonė marr(prendere nė italisht) nė trup tė
saj, qė i jep kuptimin humb diēka, marr nga gjendja fillestare.
Kėtu rastėsitė rriten. Por sa rastėsi gjejmė nė fjalėn latine veteranus
qė e paska prejardhjen nga veter- dhe vetus po tė latinishtes,
sipas fjalorit tė njohur origjinė-shpjegues amerikan Merriam-Webster(botimi
1994)? Edhe ne nė shqip e kemi fjalėn i vjetėr, porsi latinishtja
veter, por vitit ne i themi vit ose vjet, ēka formon
edhe mbiemrin i vjetėr, kurse latinėt e neolatinėt kanė annus
pėr fjalėn tonė vit. Tė tjera rastėsi gjejmė edhe nė fjalėt latine
angustus(- i ngushtė), ecce(- qe, ja) e plot tė tjera qė
nuk po i sjellim kėtu.
Por gjurmė tė shqipes gjejmė edhe nė mjaft emra krahinash apo vendesh
nė Italinė e sotme(se mos vetėm aty!). Rrethinat dhe qyteti i Barit nė
Itali, vendbanimi i japygėve dikur, ėshtė njė fushė e tėrė, dikur vetėm
me
bar. Aty nuk ka asnjė pllajė. Qyteti i Brindizit ndodhet sėrish
nė bregdetin Adriatik. Brindisi nė italisht do tė thotė dolli,
por kemi pėrshtypjen qė dollitė e kohėve tė hershme nuk ngreheshin si
sot, me gota apo shishe, por me bri, ēka duket tė jetė edhe rrėnja
e fjalės italiane pėr dollinė, brindisi. Nuk dimė ta shpjegojmė
faktin qė nė Itali gjendet njė qytezė me emrin Pula(nė Sardenjė),
por krejt njėsoj e gjejmė edhe nė bregdetin e Kroacisė, dikur dalmato-liburn(ilir).
Pėr etimologjinė e qytetit tė vjetėr Trieste, prof. Shaban Demiraj
mendon se vjen nga bashkimi fjalor treg-ėshtė, dikur trieg-este.
Dihet kėtu roli tregtar qė ka patur e ka ky qytet, si pikė kyēe nė Adriatik.
Termi Toskanė qė gjendet nė Itali ngjason me atė Toskėri
tė shqipes, ndėrsa arsyetimin historik tė kėsaj pse-je e plotėson prof.
DAnzheli. Vullkani Etna nė Siēili duket tė ketė njė emėr
tė lashtė. Ky ėshtė njė nga mė aktivėt, dhe nuk pushon edhe sot sė shpėrthyeri.
Kur njė trup ėshtė shumė i nxehtė, pėr tė shprehemi se ka etje, ėshtė
mjaft i etur(qė kėtej dialekti E etuna, e etna). Rrėnja et
e shqipes formon edhe fjalė tė tjera. Moria e fjalėve dyshkronjėshe e
dytingujshe tė shqipes(si err, dhe, ka, pa, lė, vė, ik e dhjetėra)
sjellin zbulime aspak paqėsore pėr gjuhėt e sotme evropiane. Edhe fjala
terrorist, aq e lakuar dhe e dashur pėr veshėt e sotėm botėrorė,
flet shqip! Terrorist dihet tė vijė nga latinishtja terror
dhe terrēre qė do tė thotė frikėsoj. Por nė shqip kemi
edhe fjalėn terr ose errėsirė, qė kanė rrėnjė tė pėrbashkėt
err. Kjo folje shqipe ka edhe kuptimin mbyll, prish, dėmtoj,
nxij e gjėra frikėsuese si kėto, pikėrisht tipike pėr njė
terrorist.
Kėshtu shqipja padashur flet sa nė OKB, sa nė gojė tė Bushit e sa nė tė
Papės.
Ndalemi kėtu me italishten, pėr shkak nxėnėsie, por gjurmė tė shqipes
gjejmė edhe nė emra kafshėsh, vendesh, sendesh dhe gjiri fisnor. Latinishtja,
gjithsesi, ruhet ende mė mirė nė gjuhėn spanjolle. Fjala spanjolle treque[lexo:
treke] pėrkthehet treg, shkėmbim, ndėrkohė qė fjala normale
spanjolle pėr tregun ėshtė mercado. Spanjollėt u thonė buzėve edhe
bozo, ndėrsa vajzės chica[ēika], ashtu si njė dialekt yni
qė i thotė vajzės ēikė/-a. Ndėrkohė qė nė spanjisht ngjyrės sė
bardhė i thonė blanco, pulėbardhės i thonė pardela. Nga
gjuhėsia shohim se bashkėtingėllorja buzore p ėshtė e njėjtė me
atė b, me pėrjashtim tė zėrit. Njėsoj ndodh edhe me ato dhėmbore
d e dh, nga ku rrjedh se pardela(nė shqip pulėbardhė)
ėshtė e njėjta gjė me bardhela. Nė spanjisht gjejmė edhe fjalėn
mas, qė i pėrgjigjet shqipes mė, nė dialekt ma. Kjo
rastėsi spanjolle ka tė njėjtat kuptime qė ka edhe fjala shqipe. Ajo
pėrdoret edhe si ndajfolje, edhe si pjesėz formuese e shkallėve tė mbiemrit,
njėsoj si nė shqip. Sasia e fjalėve tė spanjishtes qė kanė lidhje me shqipen
ėshtė krejtėsisht e shpjegueshme sikur gjuhėtarėt e historianėt tė marrin
parasysh teorinė pellazgjike. Ndėr tė tjera, ajo thotė se ka pasur
lėvizje pellazgėsh nga trojet tona pėr nė gadishullin iberik tė sotėm,
ku njė pjesė u ngul aty dhe njė tjetėr vėrshoi drejt Britanisė sė sotme(shih
Kola dhe DAnzheli).
Pėr tė mbėrritur te gjuha angleze, kjo ėshtė e formuar nga njė sasi gjuhėsh(kelte,
gjermanike, nordike, frėnge, etj.). Duke pasur gjurmė tė latinishtes,
nė anglisht gjejmė lehtėsisht fjalė qė pėrmbajnė rrėnjė tė shqipes. Po
pėrveē kėtyre, gjenden edhe fjalė tė tjera larg latinizmave e krejtėsisht
tė ngjashme me shqipen. Demit apo buallit(nė dialekt bśll)
anglezėt i thonė bull, ndėrsa lopės(apo kaut) i thonė cow[kau].
Fjala vdekje haset nė dialekt edhe dekė, deka, kurse nė
anglisht e gjejmė death[deth]. A mund tė jetė njė rastėsi qė folja
cry e anglishtes ėshtė e njėjtė me qaj tė shqipes? Po ta
zbėrthejmė, folja qaj, siē e ruan gegėrishtja, bėhet klaj
dhe folja angleze cry lexohet [kraj]. Njėsoj gjejmė foljen know[nou]
qė do tė thotė njoh dhe foljen see[sķ] qė pėrkthehet shoh(krahaso:
shih). Kėshtu vijojnė edhe folje si stretch[streē] qė pėrkthehet
shtriq, shtriqem. Gati tė gjitha fjalėt e lartpėrmendura tė anglishtes
nuk hasen nė gjuhėt neolatine. Sėrish, ndalemi kėtu me anglishten.
Por edhe nė gjermanisht, si njė nga gjuhėt e trungut tė ashtuquajtur indoevropian
dhe qė ka formuar edhe gjuhėn angleze, gjejmė fjalė si Milch qė
ėshtė qumėshti nė shqip. Nė fakt, ky ushqim ėshtė pikėrisht ai
qė njeriu ua mjel kafshėve, apo, mė mirė tė themi, ai qė milet(krahaso
foljen mjel, mil me Milch). Nė gjermanisht ekziston edhe
folja melken, qė pėrkthehet mjel. Gjejmė edhe folje tė shumta,
ku spikat folja rennen qė pėrkthehet rend, d.m.th., vrapoj;
po ti heqėsh mbaresėn tipike gjermane foljes rennen, pėrftohet
forma dialektore e shqipes rend. Kėshtu kemi ren nė shqip
dhe ren nė gjermanisht, si folje tė tė njėjtit kuptim, duke u bėrė
kureshtarė se si u bėrtiste Frederiku i Madh ushtarėve tė tij pėr
nė luftė. Listės sonė tė pėrciptė nė kėtė shkrim i shtojmė edhe foljet
spotten[shpoten], drehen, kapern qė pėrkthehen pėrkatėsisht
shpotis, dredh dhe kap. Gjykojeni vetė ngjashmėrinė.
Pėr tė cituar ndonjė mbiemėr tė gjermanishtes, po zgjedhim leer,
qė pėrkthehet i lirė. Kėshtu gjendemi nė tė njėjtin trung me gjermanishten,
nė atė qė njihet si indoevropian, por teza pellazgjike nuk e pėrmban domosdoshmėrisht
njohjen e gjuhėsisė indoevropiane. Sipas Kolės, gjuha e pellazgėve, etruskėve,
helenėve(mos i ngatėrro me grekėt e sotėm), ilirėve, arbėrve dhe
shqiptarėve tė sotėm, shqipja, nuk ka tė pėrbashkėta me ēka mund
tė quhet indiane. Ai nuk pranon lėvizje tė hershme popullsish
nga India e sotme drejt Ballkanit perėndimor e Mesdheut tė tilla qė tė
kenė formuar trungun pellazgjik. Kurse tė paktėn historia dėshmon pėr
pushtimin territoresh gjermanike nga Perandoria Romake, pėr pėrbėrjen
e sė cilės i kemi do fakte. Sidoqoftė, enigmat janė tė mėdha dhe dokumentet
historike tė pakta. Madje Kola shpjegon edhe arsyet nė punimin e tij Arvanitasit
dhe prejardhja e grekėve, botimi shqip, 2002.
Kurse pėrsa i takon grekėve tė sotėm, ata krenohen me perėnditė e tyre
tė Olimpit, me historitė e Trojės apo me Odisenė.
Se si ka pėrfunduar Greqia e sotme dhe greqishtja e sotme, kėtė e dėshmojnė
disa studime albanologjike tė DAnzhelisė, Kolės, etj. Se ēfatkeqėsi
qe pėr popullin tonė historia e Greqisė dhe greqishtes sė sotme, kėtė
nuk mund ta tregojmė nė pak rreshta, faqe apo libra. Qė tė vėrtetosh
se je grek(d.m.th., helen), mė parė duhet tė provosh se je arvanitas,
- pohon Aristidh Kola. Kjo thėnie e dyshimtė nė dukje ėshtė sa e vėrtetė,
aq edhe rrėqethėse pėr vetė faktin se si ėshtė shkruar(apo duhet thėnė
shkarravitur[b]) historia botėrore. Vėrtet, greqishtja ka pjesėn e
saj nė formimin e latinishtes apo tė anglishtes, por ēėshtė greqishtja
e ēfarė e ka formuar atė? Ēe ndan greqishten e vjetėr nga atė tė re?
Pse fjalori i [b]Isiodit me fjalė homerike(shih Kola, 171-3) ngjan
krejt me shqipen dhe aspak me greqishten e sotme? Pse DAnzheli dhe Kola
ranė nė tė njėjtat pėrfundime, pa ditur studimet e njėri-tjetrit, tė tilla
qė tė pohojnė se Shqipėria dhe Greqia e sotme duhet tė ishin metafizikisht
i njėjti shtet? Pse sot pjesa mė e madhe e shkencėtarėve e kundėrshton
hipotezėn pellazgjike, edhe pse mjaft cepa tė Evropės flasin etimologjikisht
shqip? Pse transformohen thėniet e Herodotit dhe shtrembėrohet
Homeri? Pėrgjigjet janė mė nė jug tė Greqisė dhe diku mė nė lindje
e veri tė Ballkanit. Por qė tė kuptosh tė gjitha kėto vlerėsime, teza
e hipoteza, duhet sė pari tė kuptosh se ku e si gjendet shqipja, vlerat
e saj dhe pėrmasat e saj.
Etimologjinė e fjalės pellazg DAnzheli e shpjegon nga fjalėt pjellė
+ e bardhė(Enigma, fq. 85). Mė i ndėrlikuar ėshtė versioni
i Strabon-Mylerit, por mė bindės. Etimologjinė e fjalės helen
Kola e shpjegon nė tė njėjtėn mėnyrė qė bėn me fjalėn ilir, nėpėrmjet
rrėnjės i lartė nė dialekt(i lia. Njėsoj shpjegohet edhe
emri tjetėr i Trojės, Ilion(krahaso: Iliada). Termin etrusk
DAnzheli e shpjegon nėpėrmjet fjalės sė vjetėr tė shqipes dru
nė njėrin version dhe dushk nė tjetrin. Kėtu mund tė shtojmė edhe
tė famshmit druidė, qė kanė lidhje etnografike me etruskėt.
Etimologjia e fjalės arbėr shpjegohet nga e njėjta rrėnjė e lashtė
e fjalės pellazg. Ka variante qė fjalėn shqiptar e nxjerrin
nga exibere e latinishtes dhe tė tjera qė e duan nga shpendi krenar,
i lirė e i rrallė, shqipja. Vazhdon tė ketė debate mbi kėtė, por
disa studiues mediokėr nuk duan ti studiojnė edhe kriteret e kėtij populli
tė lashtė, krahas fjalėve shqipe apo joshqipe. Fjalori i njohur i pėrpunuar
Merriam-Webster nuk e pėrmend fare Gjergj Kastriotin dhe
Enver Hoxhėn nė fletėt qė ia kushton biografisė(njerėzve tė shquar)
botėrore, ndėrkohė qė gjejmė aty lloj-lloj udhėheqėsi filipinas apo kryetari
indian. Mirė kėta, po as e njohura Nėna Terezė, qė po shpallet
edhe shenjtore? Kjo e shpjegon faktin qė, nė origjinat e fjalėve qė fjalori
zbulon, gjejmė shumė gjuhė pėrveē asaj shqipe, a thua se mė lart ne dhe
mjaft albanologė kemi parė ėndrra syhapur! Kuptojeni, pra, se disa gjuhėtarė
tė sotėm ndikohen(apo duhet thėnė paguhen) nga politika tė tilla
qė pėsojnė shkatėrrime sikur hipoteza pellazgjike tė shndėrrohet nė tezė.
Le tė rrojė sot historia botėrore dhe shqipja tė quhet njė gjuhė rrugicash
e birucash?! Vetėm njė mori shkrimesh, diskutimesh, kėrkimesh e studimesh
mbi gjuhėn shqipe do tė bėjnė njė ditė tė mundur njė pėrmbysje tė madhe.
Andaj sot duhet nxitur kėrkimi mbi gjuhėn shqipe, dashuria dhe respekti
ynė pėr kėtė gjuhė dhe bėrja e njohur botės pėr kėtė gjuhė.
E mbyllim me disa emra trojanėsh e helenėsh, pasardhės tė tė cilėve
ishin ilirėt, etėrit tanė. Hektori, komandanti trojan ishte
njėkohėsisht njė bujk i shquar. DAnzheli gjen foljen heq, hek
nė emrin e tij(kupto: ai qė hek barin, kositėsi, heqtori). Nė fakt,
kėta janė emra qė u kanė mbetur heronjve tė lashtėsisė, dhe jo emra qė
u janė vėnė nė lindje, ashtu sikurse Gonxhe Bojaxhi u njoh mė vonė
si Nėnė Tereza apo sikurse Migjeni, kur lindi, quhej Millosh
Nikolla. Kėtė e pohon edhe Kola teksa studion emrat e Aleksandrit
tė Madh apo Demostenit(124). Enea, trojani qė shpėtoi
pa u vrarė nė luftė dhe qė u end nėpėr Thesali, Epir e Itali para
se tė formonte atje njė qytetėrim, zbėrthehet nga fjala shqipe end,
endem, nė dialekt en. Nuk po ndalemi te zbėrthimet e Nestorit,
Akilit, Kasandrės, Agamemnonit, Paridit, etj., por kini parasysh se
tė gjithė flasin shqip, njėri mė bukur se tjetri.
E njėjta fatkeqėsi pėr pseudohistorinė e sotme e pseudogrekėt e sotėm
ndodh edhe me perėnditė e Olimpit. Kėta flasin shqip nė njė masė 99%!
Kėshtu Afėrdita nuk ka nevojė pėr koment, paēka se grekėt e sotėm
nuk arrijnė ta shpjegojnė kėtė fjalėn e tyre tė pakupimtė afroditis.
As fjalori Merriam-Webster nuk e di(fq.40)! Por do tua mėsojmė
ne shqiptarėt, tė fundmit e atyre qė i krijuan kėto perėndi. Njėsoj Efesti
flet shqip, teksa ishte farkėtari i tė gjitha veshjeve e armėve pėr perėnditė(krah.:
Efesti e vesh, e mbath). Zeusi, ati i perėndive,
flet njė shqipe tė pastėr, teksa duhet gjetur nė emrin e tij fillestar
Dias, i cili vjen nga folja di, shqyrtimin e sė cilės e
jep gjerėsisht Kola(187-8). Kėshtu bėn edhe Hera(nga erė),
Athinaja(nga them, thėnė), e me radhė.
Shqipen e hasim edhe nė rumanisht, turqisht, arabisht e sllavisht, ndonėse
nė doza mė tė vogla. Shqipja flet shumė pėr ata qė kanė sy e veshė. Ėshtė
e plogėsht mundėsia qė tė gjitha kėto gjuhė tė kenė ndėrtuar shqipen;
ėshtė bash e kundėrta. Shembujt qė sollėm kėtu nuk janė maja e ajsbergut,
por vetėm njė gjethe peme. Skishte se si tė mos fliste kaq shumė gjuha
e atyre burrave qė ruajtėn kėtė Shqipėri, qė luftuan pėr Greqinė,
pavarėsisht pėrfundimit, qė luftuan mes tyre nė Trojė, qė u nisėn
drejt Indisė nėn Aleksandrin e Madh, qė mbajtėn njė perandori tė
tėrė romake, qė mbajtėn ushtrinė e Napoleonit, Garibaldit
e sulltanėve, drejtuan Egjiptin, perandorinė osmane e i
ranė kryq e tėrthor Mesdheut!
Lėnda qė pėrmban edhe shembujt e mėsipėrm po radhitet pėr njė studim gjuhėsor
mbi etimologjinė. Puna e Ēabejt ishte vetėm fillimi. Shqipja do
tė shkojė aty ku e ka vendin. Neve na del detyrė ta lartngrejmė atė, qė
nesėr tė na lartngrejė ajo.
|
|
|