|
|
Debate mbi dorëshkrimin e hershëm
në gjuhën shqipe të Teodor Shkodranit, zbuluar në
arkivin sekret të Vatikanit, nga dr.Musa Ahmeti
Dorëshkrimi i 1210-s është
apo nuk është sfiduesi i Gjon Buzukut
Admirina Peçi
Vetëm pak ditë më parë doli lajmi për zbulimin
e një dokumenti të vjetër, i cili i përkiste vitit
1210. Pra, mendohet të jetë më i lashtë se formula
e pagëzimit dhe "Meshari" i Gjon Buzukut. Asnjëherë
më parë nuk ishte thënë dhe zbuluar një lajm
i tillë. Ndaj, hamendjet, mosbesimet u thurën menjëherë
pas atij lajmi të publikur në media. Ata që nuk dyshonin
u gëzuan për zbulimin e hershëm dhe nisën të
kërkojnë hollësi të tjera.
Vetë autori i këtij zbulimi, Musa Ahmeti, përveç
hollësive që ka dhënë për veprën, për
zbulimin e saj dhe ndihmën që i kanë dhënë miqtë
e tij, nuk pranon të bëjë asnjë koment më shumë.
Ai po pret që dorëshkrimi i hershëm të botohet dhe
të bjerë në duart e të gjithëve. Më tej,
komentet janë të hapura.
Dorëshkrimi i hershëm
Një vëllim i lidhur me kopertinë të fortë druri,
që i përket vitit 1210, titulli i të cilit nuk ishte shënuar
i tëri në regestat e Vatikanit dhe, në formën origjinale,
është zbuluar nga dr. Musa Ahmeti
Siç rrëfen ai vetë në një shkrim të gjatë
në revistën "Ekskluzive", shfletimi i kujdesshëm
që në faqen e parë ishte shenjë se teksti nuk ishte
në gjuhën latine, greke, sllave apo ndonjë gjuhë tjetër,
por ishte i tëri në gjuhën shqipe. Vëllimi është
në pergamen, gjë e zakonshme për kohën kur ishte shkruar.
Ka 208 fletë (pra 208 faqe), sepse në pergamen shkruhet vetëm
në njërën anë. Numërimi i faqeve është
vetëm recto. Përmasat janë 28x39.5cm. I tërë
vëllimi është i ruajtur shumë bukur, nuk ka dëmtime,
vetëm në disa faqe ka filluar të fshihet ngjyra dhe kjo
në fletët 188, 189 dhe 192. I gjithë dorëshkrimi është
i shkruar me grafema ( shkronja) latine dhe i tëri në gjuhën
shqipe në dialektin e Veriut, i cili, si i vjetër që është,
paraqet mjaft vështirësi për t'u lexuar. Në fillim,
por edhe në disa vende brenda dorëshkrimit, ka iniciale, të
cilat janë shumë të bukura. Tri nga ato janë të
praruara me flori. Inicialet e tjera janë me ngjyrë të
kuqe, pjesa dërrmuese, ndërsa dy janë me ngjyrë blu
të hapur. Në dorëshkrim ka edhe tri miniatura, kryesisht
të punuara në flori, të cilat paraqesin momente biblike.
Dorëshkrimi ndahet në tre kapituj: nga faqja 1 deri në
faqen 97 për teologjinë, nga faqja 98deri në faqen 146
për filozofinë dhe nga faqja 147 deri në faqen 208 për
historinë. Secili nga kapitujt mund të jetë edhe një
libër më vete. I gjithë dorëshkrimi është
autograf i shkruar nga një dorë. Ndërsa, në fund fare,
në f.208, autori ka firmosur vetë me emrin Teodor Shkodrani,
duke shënuar: "Me ndihmën dhe dëshirën e fort
të lumturit zot e përfundova në vitin 1210, ditën
e 9-të të marsit".
Nga u nis autori
U nis nga ato që thuheshin shpesh nëpër rrethet e studiuesve
të gjuhës dhe historianëve, se gjuha shqipe duhej të
ishte më e hershme se formula e pagëzimit, në vitit 1462,
apo nga libri i parë shqip "Meshari i Gjon Buzukut". Më
tej, pohimi i Eqerem Çabejt se: "Në nëntorin e vitit
1940, N.Borgia më kumtoi në Grotaferata pranë Romës
se kishte zbuluar në arkivin e Vatikanit një dokument në
gjuhën shqipe më të vjetër se Buzuku. Fshehtësinë
e zbulimit të tij ky dijetar e mori me vete në varr. Gjurmime
të mëtejshme nëpër arkivat e Vatikanit dhe propagandës
mund të na sjellin ndonjë të papritur në zbulim dokumentesh
më të moçme të shqipes", e shtyu më shumë
studiuesin Ahmeti për t'iu futur këtyre kërkimeve.
Si u gjet dorëshkrimi?
Nisur nga këto, Musa Ahmeti dhe një grup specialistësh
të Vatikanit, nisën kërkimet. Konsultimi me kolegë
specialistë me përvojë nga arkivi i Vatikanit, por edhe
me studiues eminentë botërorë, që bëjnë
studime në vatikanishte, ishte i dobishëm për ta, pasi
u kurseu kohë dhe eliminuan disa nga fondet arkivore, ku ishte e
sigurt se aty nuk mund të gjendej materiali për të cilin
fliste N.Borgia. Kështu, duke kërkuar vetëm në fondet
arkivore, ku mendohej se mund ishte ky dorëshkrim i rrallë,
ata e gjetën. Pas një punë disavjeçare, siç
pohon vetë Ahmeti, kemi arritur të bëjmë transkriptimin
dhe transliterimin e dorëshkrimit. Ndërsa puna për këtë
gjë ka qenë mjaft e vështirë, pasi nuk gjenden tekste
të ngjashme nga kjo kohë apo kohë më e afërt
për të konsultuar e krahasuar grafemat, fjalët, fjalitë
e strukturën e përgjithshme gramatikore. Së shpejti, ky
dorëshkrim do të shohë dritën e botimit të plotë
të tij, duke shënuar kështu tekstin e parë të
gjuhës shqipe, që e shtyn hershmërinë e kësaj
gjuhë 345 vjet më herët se ç'ishte shpallur deri
më tani.
opinione
Moikom Zeqo ( studiues)
Unë mendoj për më herët
Sa i përket studimit i takon Musa Ahmetit të flasë. Ai
ka të drejtën morale të publikojë. Përgjegjësia
shkencore është tërësisht e tij, ashtu siç
do t'i takojë edhe vlerësimi i zbulimit. A është dr.Ahmeti
"dorë e fisme" apo i takon ndonjë dore tjetër
të fisme ta bëjë këtë studim, kjo është
një çështje e diskutueshme dhe paragjykuese. Nuk besoj
se zbulimi, qoftë edhe ai i Buzukut, do të shterojë vetëm
nga zbuluesi i veprës. Për Gjon Buzukun kanë shkruar dhjetëra
dijetarë të huaj e shqiptarë dhe sërish problemi nuk
është ezauruar. Nëse është një tekst i 1210-s,
tjetër gjë është zbulimi, e tjetër gjë është
studimi, filologjik, ai i grafemave, transkriptimi, transliterimi, që
mund të vazhdojnë për një kohë të gjatë,
për vetë karakterin arkaik të gjuhës, ose shumë
problemeve shkencore, që ndonjëherë janë të pafundme.Unë
jam plotësisht i bindur se gjuha shqipe është shkruar para
Buzukut. Dijetari Nilo Borgia i ka dëshmuar Çabejt se ka gjetur
një dorëshkrim më të vjetër se ai i Buzukut.
A është ky dorëshkrim zbulimi i dr. Ahmetit, kjo duhet
vërtetuar, se mund të jetë ndonjë dorëshkrim
tjetër i veçantë. Por edhe sikur dorëshkrimi të
mos jetë i 1210-s, por i 1310-s, 1410-s, 1510-s
sërish
është një zbulim i madh në vetvete. A mund të
jetë shkruar shqipja në shekullin XIII? Pa dyshim që po.
Unë nuk jam skeptik dhe entuziast euforik. Një nga filologët,
ndër më të njohurit e gjithë kohëve, eruditi
Faik Konica, është ende më i skajshëm në mendimet
e tija. Ai thotë: "Gjuha shqipe duhet të jetë shkruar
në shekullin XIII, kur në 1272-në, Karli Anzhu, vëllai
më i vogël i Shën Luigjit, mbretit të Francës,
u zgjodh mbret i shqiptarëve me kryeqytet Durrësin. Ai dërgoi
në Durrës mëkëmbësin e tij, Gazon d'Eshinar,
për të organizuar Mbretërinë e Shqipërisë.
Ai duhet të ketë organizuar edhe gjuhën administrative,
edhe në shqip. Por Konica shkruan se fillimet e shqipes së shkruar
duhet të jenë që në kohën e normandëve,
në shek XI. Ai thotë që, në shek. XII, gjuha italiane
vendëse "il volgare" nisi me drojtje të pohojë
veten kundrejt latinishtes dhe momenti i parë letrar i njohur në
italishte është "Kënga e palaços toskan",
që i përket kësaj periudhe. Meqë gjithçka ndodhte
në Itali, herët a vonë do të kishte jehonë edhe
në Shqipëri, kjo na lejon të besojmë se ideja për
të shkruar gjuhën e vet, shqiptarëve duhet t'u ketë
ardhur nga Italia, nga fundi i shekullit XII. Ndonjë ditë mund
të gjendet një përgjigje përfundimtare, për këtë
çështje në arkivat e Vatikanit ose në dokumentet
bashkëkohëse të urdhrave Benediktin dhe Domenikan, madje
Konica mendon se kjo lloj letërsie shqipe duhet të ketë
qenë laike, rrëfime kalorësiake apo përmbledhje historish,
sipas modelit të botimit italian "Cente novelle anche".
Unë besoj se Konica nuk është aspak një entuziast
euforik. A duhet ta paragjykojmë dr. Musa Ahmetin? Ai ka shkruar
se, së shpejti, do të botojë në aparatin shkencor
edhe dëshmitë autentike, tekstin e 1210-s, shoqëruar edhe
me dokumentin zyrtar të tre paleografëve të Vatikanit,
si dhe dokumentin pop të Vatikanit, që lejon botimin e këtij
dorëshkrimi. Kur ta bëjë këtë botim kemi të
drejtë të japim mendime shkencore për të. Pa këtë
botim nuk mund të bëjmë as kriticizmin, as paragjykimin.
Shpreh mendimin se studimi do të jetë shumë i gjatë,
i shumë studiuesve e ndoshta i brezave.
Pranvera Bogdani (specialiste e mesjetës)
Ahmeti ka hulumtuar aty ku duhej
Lexova me kënaqësi të veçantë këto ditë
në shtyp lajmin me të cilin studiuesi Musa Ahmeti, me banim
në Zagreb, na bënte me dije mbi gjetjen e një libri, të
parit deri më sot të shkruar në gjuhën shqipe, në
fillimet e shek. XIII, në arkivin sekret të Vatikanit. Bota
shkencore albanologjike, studiues shqiptarë të Shqipërisë
dhe diasporës me kohë kanë qenë të bindur se
shqipja shkruhej shumë më parë nga ç'ishte arritur
të dokumentohej. Ndaj ishin në pritje të një dëshmie
materiale, për t'i dhënë fund paradoksit, se nuk ekziston
në këtë botë ndonjë qoshk, sënduk apo ndryshe
me gjuhë jo më popullore, por shkencore , arkiv, ku të
ruheshin ato të famshmet" kronikat tona" të përmendura
nga heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, apo
ndonjë libër i shkruar në gjuhën shqipe, përpara
vitit 1462, kur kishin gjetur tashmë të dëshmuar fjalinë
e parë të shkruar në gjuhën tonë.
Arkivi sekret i Vatikanit, me të drejtë pritej të ishte
një nga vendet ku mund të ruheshin dëshmi të hershme
të gjuhës sonë të shkruar dhe prandaj është
bërë objekt hulumtimesh edhe në këtë drejtim.
E autorizuar nga Instituti i Historisë, në vitet1992-1993, si
specialiste e historisë mesjetare për periudhën para pushtimit
osman, unë hyra në këtë arkiv për të hulumtuar
dokumente të reja për historinë e Shqipërisë
dhe u përpoqa të jepja një ndihmesë edhe në këtë
drejtim. Më duhet të pranoj se, sikundër edhe paraardhësit
e mi, nuk isha me fat si studiuesi Musa Ahmeti. Arsyet lidhen me veçoritë
e këtij arkivi. Ende sot ai është i paskeduar tërësisht
në indekse informuese dhe duket shumë e largët dita që
të kesh për të një informacion orientues të kompjuterizuar,
që e vë studiuesin e shek. XXI në pozita tepër lehtësuese
në arkiva të tjerë të botës.
Ajo çka dihet sot për materialin që ai ruan, është
fakti se ende nuk është shfletuar në tërësinë
e tij dhe se, për ta plotësuar punën e bërë nga
disa breza arkivistësh, lypset edhe ajo e disa brezave të tjerë
në të ardhmen. Në një situatë të tillë
për një studiues, që provon të punojë në
arkivin e Vatikanit, publik , i hapur për të gjitha kombet pa
paragjykime feje e besimi, është domosdoshmëri të
hulumtojë në tri drejtime: së pari të hulumtojë
literaturën informuese, skedarët e botuar ose jo, pastaj të
përpiqet të njihet me punën në vazhdim të arkivistëve
aktualë nëse është e mundur, dhe, së treti, të
arrijë përsëri, nëse i mundësohet, të bashkëpunojë
me studiues që kanë përvojë të gjatë pune
në këtë arkiv të kombësive të ndryshme,
ku do të veçoja me përparësi ata kroatë për
seriozitetin, por edhe për ndjenjat historikisht miqësore me
shqiptarët. Në këtë kontekst, studiuesi Musa Ahmeti
ka pasur avantazhe, siç pohon edhe ai vetë, në krahasim
me shqiptaërt e tjerë që kanë hulumtuar përpara
tij, si njohje, informacione nga studiues, të cilat i ka shfrytëzuar
me sukses duke na gëzuar të gjithëve me lajmin e bukur.
Shaban Sinani (drejtor i Arkivit të Shtetit)
Në hapësirën shqiptare ka ekzistuar një shkollë
shkruesish qysh prej paleokrishterimit
Historia e shkrimit shqip është vetëm një pjesëzë
e vogël e historisë së shkrimit, në kuptim terminologjik.
Për shekuj me radhë shkrimi ka qenë jo thjesht një
teknokraci e bartjes së kumteve gojore në kumte letrare, por
një mjeshtëri, një art i zbatuar. Dorëshkrimet më
të hershme origjinale që ruhen në arkivat e Shqipërisë
("Beratinus-1", shek. VI dhe "Beratinus-2", shek.
IX) çmohen jo vetëm për lëndën ungjillore që
përmbajnë, por edhe për vlerat estetike të "bukurshkrimit
(kaligrafisë) imperial" (Crisci, Cavallo).
Sipas vlerësimeve të studiuesve të dorëshkrimeve ungjillore,
tradita e të cilave në Shqipëri vijon pa ndërprerje
për rreth 15 shekuj me radhë, në zonën ballkanike
dhe saktësisht në disa prej qyteteve kryesore shqiptare (Berat,
Ohër), ka ekzistuar një shkollë vendore shkruesish ("scribers").
Kjo shkollë ka identitetin e saj në mjeshtërinë e
të shkruarit (dr. Roderic Mullen). Kur flitet për traditën
e shkrimit të shqipes dhe thellësinë historike të
burimit të saj është e arsyeshme që ky fakt të
mbahet në vlerësim. Në një hapësirë ku vërtetohet
se shkolla e shkruesve vendës, qoftë të traditës helene,
qoftë të traditës latine, ka një të shkuar të
largët, konteksti kulturor për shkrime të hershme edhe
në gjuhën amtare, jo vetëm ekziston, por është
inkurajues. Nëse në mjedisin shqiptar të periudhës
prej paleokrishterimit deri në Rilindjen Evropiane kishte traditë
të shkrimit në përgjithësi, siç provohet prej
tipologjisë së dorëshkrimeve kishtare që ruhen në
arkivat e vendit, ky është një fakt që favorizon edhe
besueshmërinë e një tradite të shkrimit në gjuhë
amtare para-buzukiane. A ka ekzistuar një dorëshkrim i vitit
1210, shkruar prej Teodor Shkodranit, sikurse është shkruar
kohët e fundit, apo, përkundrazi, kjo është një
dëshirë për të thelluar artificialisht historinë
e shkrimit shqip, sikurse janë shprehur të tjerë? Veç
ekzistencës së shkollës vendëse-ballkanike të
shkruesve ("scribers"), siç janë përcaktuar
nga paleografët dhe bibliologët, në dobi të optimistëve
vjen edhe fakti se institucioni që e ka në pronësi intelektuale
këtë dorëshkrim, Arkivi Sekret i Vatikanit, ka kushtëzuar
me marrëveshje zbuluesin e tekstit të ruajë fshehtësinë
e origjinalit, deri në një botim të plotë të
transshqiptuar. Për dorëshkrime të rendit të çfarëdoshëm
nuk është as praktikë dhe as logjike të bëhen
marrëveshje. Duket se Arkivi Sekret i Vatikanit ia di mirë vlerën
këtij dokumenti, përderisa ka paracaktuar kushtet e publikimit
dhe rendin e zbatimit të tyre. Një arsye e tretë, që
merr rëndësi për ta relativizuar debatin e hapur, lidhet
me disa dokumente thuajse krejtësisht të panjohura të botës
shqiptare, që përkufizojnë klimën dhe horizontin kulturor
të hapësirës arbërore në prag të Rilindjes
Evropiane, kohë me të cilën është lidhur edhe
dorëshkrimi i Teodor Shkodranit. Nuk ka kaluar veçse një
muaj nga dita e botimit të Statutit të Shkodrës"
(Xhufi, Nadin), një akt epokal i së drejtës urbane në
këtë anë të Adriatikut. Vetëm para pak kohësh,
në arkivat e Kroacisë, në fondin e Milan Shuflajt, u zbulua
"Statuti i Danjës", me mbi 500 nyje, një prej statuteve
më të përplota të gjithë vijës bregdetare
adriatike, prej Durrësit deri në Zadar (Zarë, Kroaci) e
Piran (Slloveni). Qytetet shqiptare, prej Ulqinit, Tivarit, Shkodrës,
Drishtit, Danjës, Durrësit etj. kanë pasur statute, rregulla
të jetës së bashkësisë urbane, qysh prej shekullit
XIV e në vijim, disa edhe më herët. Studiuesit e konsiderojnë
arritjen e kësaj shkalle zhvillimi, si tipar themelor të frymës
së humanizmit, në të cilën u zhvilluan gjuhët
kombëtare, si gjuhë të shkruara. Për të kufizuar
shkallën e gabueshmërisë, në këtë debat
është me vend të tregohet durimi i arsyeshëm. Nuk
mund të gjykohet një dorëshkrim duke njohur vetëm
një fjali të tij. Teksti përmban rreth 208 faqe, gati tre
libra në një. Botimi në shqip i këtij dorëshkrimi
nuk do të zgjatë shumë. Paracaktimi, qoftë në
favor të hershmërisë absolute, aq më shumë për
të kundërtën, bën dëm në dije. Botimi do
të lejojë të vërehet sa botë shqiptare ka në
dorëshkrim dhe ç'gjurmë etnike mund të gjenden në
identitetin e autorit. Publikimi, në një fazë të mëvonshme,
edhe i tekstit origjinal, në mënyrë fototipike, do të
lejojë edhe tejshkrime alternative e studime të karakterit tekstologjik.
Së fundmi, dyert e Arkivit Sekret të Vatikanit janë të
hapura edhe për studiues të tjerë, të cilët mund
të këshillojnë jo vetëm përmbajtjen e tekstit,
por edhe llojin e lëndës, vjetërsinë e saj. Mendimi
se gjithçka është zbuluar tashmë dhe se nuk mbetet
tjetër veçse të saktësohet çfarë është
zbuluar nuk pajtohet me teknologjinë e dijes shkencore. Vetëm
këtë vit në arkivat e Shqipërisë janë pranuar
dy tituj librash të panjohur të periudhës mesjetare, që
nuk gjenden në ndonjë bibliografi, duke përfshirë
botimin "Albanica" 1-2, punë e vyer e Bibliotekës
Kombëtare. Deri në shpalljen e këtyre të dhënave,
qoftë zelli i atyre që diskutojnë me përndezje të
papërligjur, duke paraqitur si dorëshkrim të Teodor Shkodranit
tekste dorëshkrimesh krejtësisht të tjera dhe duke u betuar
se kanë në duar pikërisht zbulimin; qoftë zelli i
atyre që përjashtojnë kategorikisht një histori më
të hershme të shqipes së shkruar se "Meshari"
i Gjon Buzukut, është, në njëfarë mënyre,
shpërdorim i pafrytshëm i dijes.
Dr. Shaban Sinani Etnolog
Prof. Dhimitër Shuteriqi
Lajmi i një zbulimi mëse të madh për kulturën
shqipe
Disa herë në këtë vit , dr. Musa Ahmeti, nga Kosova,
ka dhënë lajmin e përmbirrallë dhe të përmbigëzueshëm
se ka zbuluar në arkivat e Vatikanit një dorëshkrim shqip
të vitit 1210. Vepra është e firmuar më 9 mars të
atij viti nga një Teodor Shkodrani. Ajo ka 208 fletë të
formatit 28 me 39.5 cm, pra mund të jetë edhe më e vëllimshme
se "Meshari" i Gjon Buzukut i vitit 1555. Ky libër i parë
që njohim shqip ka bërë të pohohet se, me gjuhën
e tij të punuar, shqipja tregon se ka qenë lëvruar kohë
më parë. Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit është
345 vjet më i moçëm se libri i Buzukut. Ca më shumë
ai është 74 vjet më i moçëm se lajmi i parë
që ka qenë dhënë mbi ekzistencën e gjuhës
së shqiptarëve, si gjuhë më vete. Emri i Teodor Shkodranit,
i vitit 1210, është i njohur sado rrallë tek ne, se shkruante
në periudhën kur ai bënte dhe punën për shqipen,
si një autor i ditshëm. Aty nga vitet '30, Faik Konica nisi
të shkruante një vepër anglisht mbi Shqipërinë
"kopsht shkëmb" (rockengard) i Ballkanit, vepër që
mbeti e pakryer dhe që u botua pas Luftës së Dytë
Botërore nga miqtë e tij në SHBA. Duke u mbështetur
tek dëshmia latinishte e francezit Gulielm Adami, njohur zakonisht
si "Brocardus Monacus", Konica që u mor shpesh me të
kaluarën e shkrimit të shqipes dhe të letërsisë
shqiptare, në veprën e tij postume, bëri supozimin se shqipja
që, sipas dëshmisë së përmendur, ka libra të
sajat më 1332-në, shkruar me alfabetin latin, duhet të
jetë shkruar, p.sh., e pakta që nga viti 1272, kur Karli I Anzhu
i Napolit e shpalli veten "Rex Albaniae", por edhe më herët,
ndoshta që nga fundi i shek.XI e gjer në fund të shek.
XII, kur normandët zbritën në Shqipëri për të
sulmuar bizantinët që mbanin vendin. Ne, duke u mbështetur
në latinistë të zotë, si prof. Sotir Papakristo dhe
Stefan Prifti, kemi pranuar se shqipja kishte qenë shkruar e pakta
që nga shekulli XIII( në historinë e letërsisë
shqipe" për shkollat e mesme, që u botua me 1955-n). Më
tej kemi supozuar se periudha e shtetit të parë të Arbrit,
ajo e viteve 1190-1216, mund të ishte koha e fillimeve të shkrimit
të shqipes. Është një çast nga më të
rëndësishmit e jetës së hershme të popullit tonë.
, kur katolicizmi dhe ortodoksia ishin në ndeshje të ashpër
me herezinë, që kishte pushtuar Ballkanin dhe Shqipërinë
vetë dhe një pjesë të mirë të Perëndimit,
që nga brigjet e Atlantikut në Francë dhe që e luftonte
papa Inocent III. Ky papë u mor vesh edhe me Arkondin Dhimitër,
që ishte në krye të Arbrit, pas vitit 1208, për t'i
dërguar këtij një prelat nga Durrësi, që të
përforcohej feja në Arbër. Por Dhimitri guxoi të prishet
me papën. Tani, zbulimi më i madh i dr. Ahmetit, na bën
të themi, bashkë me Konicën, se shqipja ka nisur të
shkruhet edhe përpara vitit 1210, posa këtë vit një
Teodor Shkodrani na ka lënë një vepër në gjuhën
shqipe, në të cilën ai merret me çështje të
teologjisë, filozofisë dhe historisë. ( Me sa duket, me
kronikën e qyteteve shqiptare të kohës). Aleks Buda i kërkonte
origjinat e shtetit shqiptar që nga mesi i shekullit XI, kur njihet
me emër një zot i një qyteti alban në Shqipëri
të Veriut, si dhe emri i peshkopit të peshkopatës, që
e ka qendrën në atë qytet. Për t'iu vënë
punës së kërkimit të ndonjë dokumenti shqip me
rëndësi, dr.Ahmeti u nis nga botimi i Eqerem Çabejt,
të cilit arbëreshi i Italisë, Nilo Borxhja, që është
marrë me kërkimin dhe botimin e fragmenteve të moçme
të shqipes së shkruar, i kishte thënë filologut tonë
të madh se kishte rënë në gjurmë të një
vepre shqip përpara Buzukut. Dr. Musa Ahmeti, si edhe Çabej
e të tjerë, ka pasur parasysh dëshminë e Adamit, të
vitit 1332. Dhe, me durim shumë të madh e me guxim, i është
vënë punës për të zbuluar diçka me rëndësi
të madhe përpara librit shqip të vitit 1555, duke korrur
një sukses që nuk ka çmim dhe që e nderon fort.
Dorëshkrimin e Teodor Shkodranit të vitit 1210 ai e gjeti në
arkivin e Vatikanit, ku nuk ishte sinjalizuar në mënyrë
të mjaftueshme apo evidente. Nuk ka lajm më të gëzueshëm
që na jep, nuk ka nder më të madh që ai i bën
kulturës në gjuhën shqipe. I lumtë! Bota shqiptare
pret me ankth që ai të botojë veprën shkodrane që,
për së shpejti, pasi ka punuar për ta gatitur për
shtyp që nga viti 1998, kur pati fatin e bardhë ta zbulonte.
Prof. Nasho Jorgaqi
Të besojmë se dorëshkrimi nuk është mistifikim
Duam të besojmë se emri i Teodor Shkodranit dhe dorëshkrimit
të tij që kanë hyrë këto ditë në qarkullim
mediatik, ndonëse ende janë larg shqyrtimit dhe gjykimit shkencor,
të mos jenë mistifikime, por një realitet i gjallë
dhe i prekshëm. Kush është interesuar për historinë
e shqipes së shkruar, e ka pritur një zbulim të tillë,
sado jo të këtyre përmasave. Më optimistët e
kanë konsideruar vetëm çështje kohe. Hamendjet dhe
gjurmimet periferike të F.Konicës, N.Joklit, M.Shuflajt, , por
edhe të Dh.Shuteriqit, E.Çabejt, a ndonjë tjetri kanë
qenë sinjale shprese dhe besimi për brezat e rinj të hulumtuesve
dhe të studiuesve. Ata të çonin te mendimi se shqipja
duhej të jetë shkruar përtej shek. XV, në periudhën
paraturke. Zbulimi i dorëshkrimit të Teodor Shkodranit, i vitit
1210, me sa duket, jo vetëm e vërteton dhe e konkretizon, por
edhe tejkalon çdolloj parashikimi. I shtyn kufijtë kohorë
të shqipes së shkruar, jo me dekada, por me shekuj, plot 345
vite më përtej. Dhe në këtë rast është
fjala jo për një dokument të çfarëdoshëm,
por për një vepër të plotë e solide prej qindra
faqesh. Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit, nga të gjitha pikëpamjet
që t'i qasesh, paraqet interes të jashtëzakonshëm.
Mjafton të mendosh se gjuha jonë amtare del e shkruar, hë
për hë, qysh nga fundi i mesjetës. Kjo lashtësi e
re e shqipes së shkruar sjell doemos përmasa dhe motive serioze
për një konceptim dhe ridimensionim të vlerave të
letërsisë shqipe e sidomos të letërsisë së
vjetër. Një vepër si kjo, e fillimit të shekullit
XIII, na bën paraprakisht të shprehemi se, në kushtet kur
latinishtja kish prioritetin gati absolut, si gjuhë kulture, gjuha
shqipe merrte këtë funksion në raste të caktuara për
bartësit dhe përdoruesit e saj. Sepse, siç dihet, gjuha
shqipe, si të gjitha gjuhët popullore, përfshi dhe italishten
në mesjetë e deri vonë, kryente funksione thjesht komunikimi
dhe përdorimi privat. Por, ndërkaq, në gjuhët popullore
është lëvruar edhe një letërsi e tërë
fetare didaktike, diturake, historike, etj., të cilën e dëshmon
më së miri letërsia italiane e mesjetës. Në gjuhën
amtare, siç e dëshmon dorëshkrimi i T.Shkodranit, kanë
shkruar vepra fetare-diturake edhe autorë shqiptarë. Kuvendet
katolike të Shqipërisë së Veriut, me qendër Shkodrën,
ishin vatra të kësaj veprimtarie kulturore. Pikërisht në
shekullin e XIII, në këto kuvende kishin filluar të punonin
priftërinj të urdhrave benediktine dhe françeskanë.
Një nga këta, mesa duket ka qenë edhe Teodor Shkodrani.
Vepra e tij e zbuluar është bashkëmoshatare e veprave që
shkruheshin aso kohe në Itali në gjuhën popullore. Nga
më përfaqësuesit paraqitet "Cronica" e Salimben
Adamit (1221-1287). Jemi në mbarim të mesjetës dhe në
fillim të kohës së re, një shekull përpara se
të shfaqej Dante Aligeri. Madje Teodor Shkodrani e kryen veprën
e tij, më 1210-n, plot një shekull më parë se Dantja
të mbaronte Purgatorin (1310). Lënda e dorëshkrimit të
T.Shkodranit, me një përmbajtje teologjike, filozofike dhe historike,
ashtu siç na dëshmon zbuluesi është një tregues
tjetër i rëndësishëm që paraqet vepra. Ajo na
bën të mendojmë se vetëm një gjuhë e lëvruar,
e aftë dhe e pasur, mund të trajtonte dhe të pasqyronte
tema dhe argumente aq abstrakte. Me sa duket, dorëshkrimi i Teodor
Shkodranit vjen të na e vërtetojë këtë realitet
të gëzueshëm. Më aftësi të tilla pasqyruese
e trajtuese, gjuha shqipe vihet në një plan dhe nivel evropian.
Duam të besojmë se jemi para një feste të kulturës
shqiptare. Po bëhemi dëshmitarë të një momenti
historik, kur nga thellësitë e shekujve të mesjetës
po del në dritë një nga majat e ajsbergut të qytetërimit
tonë të lashtë.
Diskutoni per kete shkrim tek Albforumi
|
|
|